Władysław Kopaliński - Słownik mitów i tradycji kultury (2003r, zachomikowane
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
WSTÊP Jest prawd¹ niemal banaln¹, ¿e warunki ¿ycia wspó³czesnego, rozwój nowych dziedzin na- uki i techniki, a tak¿e rosn¹ca specjalizacja coraz bardziej oddalaj¹ nas od naszego dziedzic- twa kulturowego. I to w³aœnie dziœ, w czasach, kiedy mamy w kraju wiêcej ludzi wykszta³co- nych ni¿ kiedykolwiek przedtem. Coraz trudniejszy staje siê dostêp do niematerialnej schedy- rzekazanej nam przez liczne pokolenia przodków. A przecie¿ œwiadomy udzia³ w tej schedzie, którego znaczenie ³atwo siê gubi w krz¹taninie dnia powszedniego, jest spraw¹ niezmiernej wagi (choæ nie daj¹c¹ siê zwa¿yæ), bo stanowi o poczuciu przynale¿noœci do kultury narodowej, europejskiej, œródziemnomorskiej, bo decy- duje o uczestnictwie w zbiorowej œwiadomoœci spo³ecznej. S³ownik niniejszy zrodzi³ siê z chêci przeciwdzia³ania, choæby w njskromniejszej mierze, temu procesowi rwania siê wiêzi kultury. Znam z w³asnego doœwiadczenia k³opoty czytelni- ka, widza czy s³uchacza, pragn¹cego pójœæ tropem jakiegoœ s³owa, w którym domyœla siê ukrytych znaczeñ rodem z naszego dziedzictwa humanistycznego. Spróbowa³em wiêc, kie- ruj¹c siê w³asnym rozeznaniem i doœwiadczeniem, dokonaæ wyboru hase³ w zakresie mitu i tradycji kultury w najszerzej rozumianym sensie tych doœæ zreszt¹ p³ynnych pojêæ. Granice wyboru zakreœli³a koniecznoœæ pomieszczenia siê w jednym, choæby obszernym tomie. Có¿ zatem wesz³o do S³ownika ? Jego g³ówne tematy mo¿na by uj¹æ w szereg w¹tków. A wiêc: – postacie i wydarzenia z Biblii, – bóstwa i bohaterowie mitologii œródziemnomorskich i pó³nocnych, – bohaterowie legend, sag, epopei, romansów, poematów, pieœni, ¿ywotów, bajek, folkloru, tradycji ludowej, – bohaterowie narodowi i ludowi, otoczeni legend¹ historyczni w³adcy, wodzowie, buntow- nicy, zbójcy, – legendarni i historyczni nosiciele cywilizacji, odkrywcy nowych l¹dów i nowych dziedzin wiedzy, – s³ynne (w œwiecie rz¹dzonym przez mê¿czyzn) kobiety, – s³ynne dynastie i rody, – s³ynne bitwy, – miejsca i budowle historyczne, arcydzie³a architektury, malarstwa, rzeŸby, muzyki, zw³asz- cza jako ilustracje mitu lub historii, – popularne pieœni ludowe i narodowe, opery, operetki, musicale, – postacie literackie, te zw³aszcza, które pozostaj¹ ¿ywe i znacz¹ce równie¿ poza kontekstem ksi¹¿ki czy sztuki teatralnej (przynajmniej zdaniem autora S³ownika ), – wyrazy o znacznej liczbie odniesieñ do kultury, historii i tradycji (por. Imiê, Jab³ko, Diabe³, Pierœcieñ), o szczególnym znaczeniu dla tradycji polskiej (por. Szabla, Szlachta, Koñ), – grupy znaczeniowe (por. Rodzina, Prowincjonalizmy, G³osy ptaków), – wyrazy polskie rzadko ju¿ goszcz¹ce w s³ownictwie czynnym, których nie ma potrzeby u¿ywaæ, ale które powinno siê znaæ i rozumieæ. Ta lista jeszcze wszystkiego nie wyjaœnia. Nale¿y tu stwierdziæ, ¿e S³ownik niniejszy nie jest ani encyklopedi¹, ani leksykonem w tym znaczeniu, w jakim potocznie rozumie siê te s³owa, a zatem mniej lub bardziej pe³nym k o m p letem wiadomoœci. Nie zdziwi nas przeto, ¿e choæ znajdziemy wœród hase³ Dantego („dantejskie sceny”, „dantejskie piek³o”) i Homera („homeryckie boje”, „homeryczny œmiech”, „kwestia homerowa”), nie doszukamy siê tam stu innych znakomitoœci literackich z Szekspirem i Mickiewiczem w³¹cznie; ¿e has³em jest Platon („bry³y Platona”, „cykl platoñski”, ,,Jaskinia Platona”, „mi³oœæ platoniczna”), a nie Arystoteles, Kartezjusz, Kant czy Marks; ¿e wœród hase³ znajd¹ siê ci, a nie inni królowie, wo- dzowie, mê¿owie stanu, uczeni, bohaterowie powieœci i dramatów; ¿e S³ownik poœwiêca nie- raz wiêcej miejsca i uwagi postaciom z dawnych bajek, legend i romansów oraz ich wspó³cze- 6 snym odpowiednikom ksi¹¿kowym, filmowym, operowym czy operetkowym ni¿ niejednemu bohaterowi wielkiej literatury. O umieszczeniu nazwy dzie³a sztuki, utworu lit., archit. itd. jako has³a g³ównego decyduje w wiêkszoœci wypadków wartoœæ nazwy jako sygna³u. Znajdziemy tam wiêc imiona w³asne, takie jak np. La Scala, Kórnik, Ermita¿, £azienki, Appassionata, Mona Lisa, Iliada ; nie znaj- dziemy natomiast imion pospolitych, takich jak np. Koncert fortepianowy a-moll Schumanna czy Martwa natura Wyczó³kowskiego. Opowieœci kanterberyjskich szukaæ trzeba pod has³em Opowieœæ, koœcio³a œw. Katarzyny – pod Kraków, a ¯urawia nad Mot³aw¹ – pod Gdañsk. Chronologia postaci i wydarzeñ S³ownika koñczy siê w zasadzie oko³o po³owy XIX wieku, wraz z pojawieniem siê prasy popularnej, telegrafu i reporta¿u fotograficznego, choæ nie brak od tej zasady wyj¹tków. U¿ytecznoœæ s³ownika ujawnia siê dopiero w d³u¿szym z nim obcowaniu, w praktyce; zw³aszcza jeœli to s³ownik gatunkowo nowy, a przy tym autorski, a wiêc nieco subiektywi- styczny, mimo ¿e, jak wszystkie s³owniki, czerpie z setek najró¿niejszych Ÿróde³. Dlatego w pracy nad jego kolejnymi wydaniami szczególn¹ wartoœæ bêd¹ zapewne mia³y uwagi i spo- strze¿enia Czytelników pierwszego wydania. W£ADYS£AW KOPALIÑSKI 15 V 1979 7 WYMOWA Wymowê obcojêzycznych hase³ g³ównych podawano zaraz za has³em, w nawiasach ze skrótem „wym.”, przy czym nieraz jest to wymowa tylko czêœci wyrazu has³owego albo, przy has³ach kilkuwyrazowych, wymowa tylko jednego z tych wyrazów. Wymowê tê podano w sposób uproszczony i przybli¿ony. W jêzyku francuskim akcent pada zawsze na ostatni¹ sy- labê wyrazu. e kropka pod samog³osk¹ wskazuje, ¿e samog³oska jest akcentowana e: dwukropek po samog³osce wskazuje, ¿e samog³oska jest d³uga ã a nosowe (podobnie jak w jêzyku polskim ê oznacza e nosowe, zaœ ¹ oznacza o nosowe) ä samog³oska poœrednia miêdzy a i e (uzyskuje siê j¹, wymawiaj¹c e z wargami rozchylonymi jak do a ) ö samog³oska poœrednia miêdzy o i e (wymówiæ e, maj¹c wargi stulone i wyd³u¿one jak do u ) ü samog³oska poœrednia miêdzy u i i ; (wymówiæ i , maj¹c wargi stulone i wyd³u¿one jak do u ) . HAS£A I ODSY£ACZE S³ownik wyró¿nia dwa rodzaje hase³: HAS£A G£ÓWNE u³o¿one s¹ w porz¹dku alfabetycznym. Podhas³a u³o¿one s¹ w zasadzie równie¿ w porz¹dku alfabetycznym, od którego wszak¿e odstêpowano w wypadkach, gdy praktyczniejsze by³o zastosowanie innego porz¹dku, np. chronologicznego b¹dŸ rzeczowego, czy nawet mieszanego. Odsy³acze oznaczane s¹ skrótem zob. (tzn. zobacz dalszy ci¹g wyjaœnienia) albo por. (tzn. porównaj z pojêciem pokrewnym, podobnym, równoleg³ym itd.). Odsy³acz: Tajemnica (sta- nu) lub (Tajemnica: stanu) oznacza odes³anie do podhas³a Tajemnica stanu w haœle g³ównym TAJEMNICA . Cytaty z Biblii pochodz¹ z ró¿nych przek³adów. SKRÓTY a. albo farm. farmacja amer. amerykañski filoz. filozoficzny anat. anatomia, anatomiczny fiñ. fiñski ang. angielski flam. flamandzki anglos. anglosaski fr. francuski Ap. Apostolskie g.- górno- Apok. Apokalipsa (Objawienie œw. Gen. Genesis (zob.) Jana) geogr. geografia, geograficzny arab. arabski germ. germañski aram. aramejski g³. g³ównie, g³ówny archeol. archeologia godz. godzina archit. architektura, architektoniczny gr. grecki art. artystyczny gram. gramatyka, gramatyczny astr. astronomia gwar. gwarowy atm. atmosferyczny handl. handlowy austr. austriacki hebr. hebrajski awest. awestyjski hist. historyczny b. bardzo hiszp. hiszpañski belg. belgijski hol. holenderski bia³orus. bia³oruski i in. i inne (inni) biol. biologia ind. indyjski bizant. bizantyjski irañ. irañski bot. botanika, botaniczny irl. irlandzki Brit. Mus. British Museum (zob.) iron. ironicznie bryt. brytyjski isl. islandzki bu³g. bu³garski jap. japoñski C Celsjusza jêz. jêzyk celt. celtycki jêzykozn. jêzykoznawstwo, jêzykoznawczy cerk.- cerkiewno- jid. jidysz chem. chemia, chemiczny jug. jugos³owiañski chiñ. chiñski jw. jak wy¿ej (wyjaœniono) chrzeœc. chrzeœcijañski kat. katolicki cz. czêœæ Kor. (do) Koryntian czes. czeski koœc. koœció³, koœcielny d.- dolno- ks. ksiêga, ksiêgi dawn. dawniej Kunsthist. Mus. Kunsthistorisches Museum Deut. Deuteronomium (zob.) (zob.) d³. d³ugoœæ lekc. lekcewa¿¹co dos³. dos³ownie Lev. Leviticus (zob). dpn. dope³niacz l.mn. liczba mnoga druk. drukarstwo l.poj. liczba pojedyncza duñ. duñski lud. ludowy egip. egipski ³ac. ³acina, ³aciñski ekon. ekonomia, ekonomiczny £uk. £ukasz etn. etnografia m metr etym. etymologia M. Morze europ. europejski Mat. Mateusz Ew. Ewangelia Maurits. Mauritshuis (zob.) Ex. Exodus (zob.) med. medycyna SKRÓTY 9 Metrop. Mus. Metropolitan Museum of Art psych. psychiczny (zob.) psychol. psychologia m.in. miêdzy innymi publ. publiczny mit. mitologia r. rok M³. M³odszy reg. regionalizm Mus. Naz. Museo Nazionale (zob.) relig. religia, religijny muz. muzyka, muzyczny RFN Republika Federalna Niemiec muzu³m. muzu³mañski RFSRR Ros. Federacyjna Socjalistyczna n.- nowo- Republika Rad nar. narodowy Rijksmus. Rijksmuseum (zob.) Nat. Gall. National Gallery (zob.) r.m. rodzaj mêski ne. naszej ery r.nij. rodzaj nijaki nm. niemiecki ros. rosyjski n.M nad Menem rozszerz. przez rozszerzenie znaczenia NMP Najœwiêtsza Maria Panna RTV Radio i Telewizja norw. norweski rub. rubaszny np. na przyk³ad rus. ruski npm. nad poziomem morza rz. rzymski NRD Niemiecka Republika Demokra- rz.-kat. rzymskokatolicki tyczna r.¿. rodzaj ¿eñski Num. Numeri (zob.) sanskr. sanskryt O. Ocean s¹d. s¹downictwo ok. oko³o sem. semicki ONZ Organizacja Narodów Zjedno- serb. serbski czonych skand. skandynawski org. organizacja, organizacyjny skr. skrót osm.-tur. osmañsko-turecki s³ow. s³owiañski Pal. Palazzo s³owac. s³owacki pers. perski spo³. spo³eczny pierw. pierwotnie, pierwotny sport. sportowy plast. plastyka, sztuki plastyczne st.-(St.) staro-, Starszy pl. tant. plurale tantum (rzeczownik wy- Staatsmus. Staatsmuseum (nm. stêpuj¹cy tylko w l. mn.) Muzeum pañstwowe) p³d. po³udniowy staro¿. staro¿ytnoœæ, staro¿ytny p³n. pó³nocny stpol. staropolskie pne. przed nasz¹ er¹ szer. szerokoœæ poet. poetycki szkoc. szkocki pogard. pogardliwie szw. szwedzki pol. polski szwajc. szwajcarski polit. polityczny œr.- œredni(o)- po³. po³owa œrdw. œredniowiecze, œredniowieczny pop. popularnie, popularny œrodk. œrodkowy por. porównaj œw. œwiêty port. portugalski teatr. teatralny pot. potocznie techn. technika póŸn. póŸno-, póŸny teol. teologia prawn. prawniczy, prawo tj. to jest prawdop. prawdopodobnie t³. t³umaczenie, przek³ad prowans. prowansalski Tow. Towarzystwo pryw. w³asnoœæ prywatna tur. (jêzyki) turecki(e) przen. przenoœnie, w przenoœni TV telewizja przest. przestarza³y tybet. tybetañski przys³. przys³owie tzn. to znaczy [ Pobierz całość w formacie PDF ] |