WŁASNOŚĆ INTELEKTUALNA I BIOTECHNOLOGIA ORAZ NOWE LEKI, NAUKA, Medyczne (medycyna, biotechnologia, anatomia, ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Tom 56 2007 Numer 3–4 (276–277) Strony 227–232 A leksAndrA T wArdowskA Biuro Patentów i Znaków Towarowych Jan Wierzchon & Partnerzy Żurawia 47/49, 00-680 Warszawa E-mail: aleksandra.twardowska@jwp.pl WŁASNOŚĆ INTELEKTUALNA I BIOTECHNOLOGIA ORAZ NOWE LEKI PODSTAWY PRAWNE Własność intelektualna obejmuje dział prawa cywilnego, w którym zawarte zostały regulacje prawne dotyczące dóbr niemate- rialnych (intelektualnych) oraz przedmiotów własności przemysłowej. Do przedmiotów własności przemysłowej zaliczamy: (i) projek- ty wynalazcze — wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, topografie układów sca- lonych oraz projekty racjonalizatorskie; (ii) znaki towarowe; (iii) oznaczenia geograficz- ne; (iv) ochronę konkurencji oraz (v) zwal- czanie nieuczciwej konkurencji. W Polsce kwestie dotyczące praw własno- ści przemysłowej uregulowane są w USTA- WIE z 30 czerwca 2000 r. Prawo Własności Przemysłowej (p.w.p.). Ustawa ta dostosowu- je polski system prawa patentowego do stan- dardów europejskich. W październiku 2002 r. ustawa została znowelizowana i Prawo Wła- sności Przemysłowej implementowało prze- pisy Dyrektywy 98/44/WE z 6 czerwca 1998 r. o prawnej ochronie wynalazków biotech- nologicznych (Dz. U. nr 108 z 2002 r., poz. 945). Natomiast zagadnienia dotyczące no- woczesnej biotechnologii, a w szczególności genetycznie zmodyfikowanych organizmów (GMO), reguluje ustawa „O genetycznie zmo- dyfikowanych organizmach”. Te dwa akty prawne kompleksowo normują zagadnienia prawne dotyczące własności intelektualnej, w odniesieniu do biotechnologii i jej pro- duktów. Szereg innych ustaw jest także ściśle związanych z problematyką biotechnologii, jak np. ustawy o nasiennictwie, o paszach, o lekach czy też o żywności. Zgodnie z art. 63 p.w.p. (i) poprzez uzy- skanie patentu nabywa się prawo wyłączne- go korzystania z wynalazku w sposób zarob- kowy lub zawodowy na terytorium całego państwa, (ii) zakres przedmiotowy patentu określają zastrzeżenia patentowe, zawarte w opisie patentowym, (iii) czas trwania patentu wynosi do 20 lat od daty dokonania zgłosze- nia wynalazku w Urzędzie Patentowym. Pra- wo to oznacza zatem monopolistyczny przy- wilej korzystania z wynalazku, czy też jego sprzedaży lub udzielania licencji na korzysta- nie z niego. WYNALAZEK BIOTECHNOLOGICZNY Zgodnie z art. 24 Prawa Własności Prze- mysłowej oraz z Art. 52.1 EPC (ang. Europe- an Patent Convention) patenty są udzielane na wynalazki, które są: nowe, posiadają po- ziom wynalazczy oraz nadają się do przemy- słowego stosowania. Zgodnie z art. 28 Prawa Własności Prze- mysłowej, w rozumieniu art. 24, za wynalaz- ki nie uważa się w szczególności: — odkryć, teorii naukowych i metod matematycznych — celem jest uniknięcie monopolizacji dóbr natury w ich stanie na- 228 A leksAndrA T wArdowskA — programów do maszyn cyfrowych; — przedstawienia informacji. Ponadto patentów, zgodnie z art. 29 p.w.p., nie udziela się na: — wynalazki, których wykorzystanie było- by sprzeczne z porządkiem publicznym lub dobrymi obyczajami; — odmiany roślin lub rasy zwierząt oraz czysto biologiczne sposoby hodowli roślin lub zwierząt, przy czym przepis ten nie ma zastosowania do sposobów mikrobiologicz- nych lub produktów otrzymanych tymi spo- sobami; przy czym sposób jest czysto biolo- giczny, jeżeli w całości składa się ze zjawisk naturalnych, takich jak krzyżowanie lub se- lekcjonowanie; — sposoby leczenia ludzi i zwierząt me- todami chirurgicznymi lub terapeutycznymi oraz sposoby diagnostyki stosowane na lu- dziach lub zwierzętach; przepis ten nie doty- czy produktów, a w szczególności substancji lub mieszanin stosowanych w diagnostyce lub w leczeniu. W odniesieniu do wynalazków biotechno- logicznych możemy je podzielić według kate- gorii: — organizm lub materiał biologiczny, jako taki (wynalazki zidentyfikowane i wyizolowa- ne z naturalnego środowiska lub wynalazki stanowiące materiał biologiczny zmodyfiko- wany przez człowieka); — metody otrzymywania materiału biolo- gicznego; — używanie (wykorzystanie) żywego orga- nizmu lub materiału biologicznego (np. pro- dukcja leków). Typowymi przykładami wynalazków bio- technologicznych są: — produkty, np.: polipeptydy (enzymy, przeciwciała), kwasy nukleinowe (primery, sekwencje kodujące, wektory), mikroorgani- zmy, linie komórkowe, zestawy (np. diagno- styczne), kompozycje (np. leki, szczepionki); — sposoby, np.: metody otrzymywania produktów (biofermentacje, metody izolacji i oczyszczania), metody testowe i diagnostycz- ne in vitro , metody laboratoryjne; — zastosowania, np.: zastosowanie nowe- go lub znanego produktu — I i II zastosowa- nie medyczne. W Tabeli 1 zestawiono zasadnicze regula- cje prawne w krajach Europy Centralnej. Tabela 1. Podstawowe regulacje dotyczące praw własności przemysłowej po 1990 r. w państwach Europy Centralnej. Republika Czeska Słowacja Polska Słowenia Węgry Ochrona patentowa dotycząca produktu 1991 1991 1992 1992 1994 Nowe uregulowania dotyczące praw własności przemysłowej 1998 2001 2000 2001 2003 Dodatkowe Prawo Ochronne (ang. Supplementary Protection Certificate (SPC) 1999 2002 2004 2004 2004 ZGŁOSZENIE PATENTOWE W przypadku dokonywania zgłoszeń patentowych, mających na celu uzyskanie ochrony patentowej danego rozwiązania, możliwe jest zgłoszenie patentowe w trybie krajowym oraz międzynarodowym — i tu roz- różniamy zgłoszenie patentowe w trybie mię- dzynarodowym w ramach Układu o Współ- pracy Patentowej (ang. Patent Corporation Treaty, PCT) oraz w ramach Konwencji o Patencie Europejskim (ang. European Patent Convention). W przypadku procedury PCT, pomiędzy 30 a 31 miesiącem od daty pierwszeństwa, konieczne jest wejście w fazy krajowe w po- turalnym [art. 28.1 p.w.p. = art. 52(2) (a) EPC]; — wytworów o charakterze estetycznym; — planów, zasad i metod dotyczących działalności umysłowej lub gospodarczej oraz gier; — wytworów, których niemożliwość wy- korzystania może być wykazana według po- wszechnie przyjętych i uznanych zasad na- uki; Własność intelektualna i biotechnologia oraz nowe leki 229 szczególnych państwach, którymi zaintereso- wani są Zgłaszający. W ramach wchodzenia w fazy krajowe możliwa jest także procedu- ra w trybie EURO-PCT, łącząca w sobie ele- menty procedury europejskiej z procedurą PCT. Rozpatrywanie zgłoszenia międzynaro- dowego po zakończeniu fazy międzynarodo- wej (30–31 miesiąc od daty pierwszeństwa) i po podjęciu przez Zgłaszającego decyzji o rozpatrywaniu zgłoszenia w trybie procedury europejskiej, kończy się udzieleniem patentu europejskiego w krajach Konwencji o paten- cie europejskim. Zgłoszenie patentowe dokonywane w trybie międzynarodowym w ramach Ukła- du o Współpracy Patentowej (ang. Patent Corporation Treaty, PCT) może być złożone bezpośrednio w Europejskim Urzędzie Paten- towym albo w „urzędzie przyjmującym”, któ- ry w przypadku Polski jako strony Układu, może stanowić Urząd Patentowy RP. Urząd przyjmujący nadaje nr zgłoszenia PCT, jeden egzemplarz zgłoszenia zatrzymuje w swojej dokumentacji, drugi egzemplarz (egzemplarz rejestracyjny) przekazuje do Biura Międzyna- rodowego Światowej Organizacji Własności Intelektualnej (WIPO) w Genewie, trzeci na- tomiast (przeznaczony do celów poszukiwań) przekazuje do Europejskiego Urzędu Patento- wego (EPO) do odpowiedniego Międzynaro- dowego Organu Poszukiwań ISA (ang. Inter- national Searching Authority). Poszukiwanie międzynarodowe jest po- szukiwaniem obowiązkowym. Międzynarodo- wy Organ Poszukiwań przeprowadza analizę wcześniejszego stanu techniki, określając czy wynalazek spełnia wymóg nowości i posiada odpowiedni poziom wynalazczy. Następnie sporządza sprawozdanie obejmujące opisy patentowe, artykuły w czasopismach nauko- wych i technicznych, które ujawniają według ISA stan techniki ściśle związany z danym rozwiązaniem i przekazuje je Zgłaszającemu (pełnomocnikowi Zgłaszającego) oraz do Mię- dzynarodowego Biura (WIPO). Zgłaszający po otrzymaniu sprawozdania, International Search Report, może odpowiednio przereda- gować zastrzeżenia, jak również ustosunko- wać się do przeciwstawionych rozwiązaniu dokumentów. Procedury patentowe, zarówno w trybie krajowym, jak i międzynarodowym zakładają ujawnienie istoty zgłoszonego rozwiązania poprzez opublikowanie informacji o doko- nanym zgłoszeniu patentowym. Zgłaszający rozwiązanie, w zamian za ujawnienie rozwią- zania, ma zapewnioną ochronę prawną swo- jego rozwiązania. Po upływie 18 miesięcy (od daty pierw- szeństwa) następuje międzynarodowa publi- kacja zgłoszenia wraz z nadaniem zgłoszeniu nr publikacji WO. Na wniosek Zgłaszającego publikacja może zostać przyspieszona i może zostać dokonana po upływie 12 miesięcy. W maju 2004 r. Unia Europejska przyję- ła 10 nowych państw. Wzrost Unii z 15 do 25 członków oznaczał między innymi poja- wienie się nowych kwestii dotyczących re- gulacji prawnych oraz etycznych. Regulacje dotyczące praw własności przemysłowej w państwach Europy Centralnej mają swoją specyfikę. W przeciwieństwie do państw by- łej „15” Unii Europejskiej, w państwach Eu- ropy Centralnej do początku lat 90. XX w. nie było możliwe chronienie związków che- micznych, środków farmaceutycznych i środ- ków żywności, jak również nie było możli- wości patentowania mikroorganizmów czy też wyższych organizmów żywych. Do tego momentu istniały jedynie patenty chroniące sposób wytwarzania (np. leków), a niechro- niące produkty. W Polsce zakaz patentowania związków chemicznych oraz środków farma- ceutycznych został uchylony dzięki noweliza- cji ustawy o wynalazczości z 1972 r., w 1992 r. Od 1993 r. obowiązują przepisy (§3 ust. 2 pkt. 5 i §8) regulujące zasady sporządzania dokumentacji wynalazków dotyczących mi- kroorganizmów. Jest to zasadnicza zmiana. INNOWACYJNE LEKI I GENERYKI Bardzo czułym wskaźnikiem są szczegól- nie nowoczesne technologie, a w tym wła- śnie biotechnologia oraz farmacja. Zastosowa- nie metod inżynierii genetycznej w produk- cji leków nowej generacji (np. hormonów), to całkowicie nowa jakość. Efektami biotech- nologii i farmacji zainteresowani są zarówno ekonomiści, jak i politycy czy wojskowi, a także każdy przeciętny konsument. Zgodnie z danymi WIPO (ang. World In- tellectual Property Organization) produkty chemiczno-farmaceutyczne stanowią ponad 60% wszystkich zarejestrowanych patentów na świecie. Jednocześnie współczynnik suk- 230 A leksAndrA T wArdowskA nauka ⇒ innowacje ⇒ produkcja ⇒ rynek poszukiwanie ⇒ sprawdzanie ⇒ eksperymentowanie ⇒ stosowanie badania podstawowe ⇒ prace rozwojowe ⇒ wdroenie wzrost niepewnoci ⇓ RYNEK sukces handlowy prawdopodobiestwo sukcesu Ryc. 1. Prawdopodobieństwo sukcesu a wzrost niepewności. cesu jest bardzo niski, a inwestycje są kosz- towne i długotrwałe, co doskonale ilustruje Ryc. 1. Stworzenie innowacyjnego leku wyma- ga bardzo starannie przygotowanego zaple- cza badawczego oraz olbrzymich nakładów finansowych (w przedziale od 500 mln do miliarda USD). Między innymi, ze względu na olbrzymie nakłady ponoszone na badania, procedurę rejestracyjną i wprowadzenie leku na rynek, przemysł farmaceutyczny podzielo- ny jest na dwa sektory: przemysł leków ory- ginalnych i generycznych. Leki generyczne są terapeutycznie równoważne i stanowią odpo- wiedniki leków oryginalnych, w przypadku których zakończyła się ochrona patentowa. Istotny jest również bardzo dynamiczny rozwój firm generycznych. Wprowadzenie na rynki farmaceutyczne preparatów odtwór- czych (generycznych) wiąże się z istotnym zmniejszeniem kosztów leczenia oraz wzro- stem kosztowej efektywności stosowania da- nej grupy leków, jak również z wzajemną ry- walizacją pojawiającą się pomiędzy nimi. Równocześnie coraz częściej pojawia się problem równoważności preparatów orygi- nalnych z generycznymi. Jednym z często stawianych pytań jest zapytanie, czy wyniki dużych badań klinicznych prowadzonych z lekiem oryginalnym, przekładają się bez za- strzeżeń na praktykę stosowania tego leku w jego generycznej postaci. Badania nad nowatorskimi, innowacyj- nymi lekami przyczyniły się w olbrzymim stopniu do rozwoju współczesnej medycyny. Właściwie wszystkie nowe leki wprowadzone na rynek są wynikiem długich, kosztownych badań oraz poszukiwań obarczonych dużym ryzykiem oraz nakładami finansowymi. SPECYFIKA EUROPY CENTRALNEJ Nowe państwa członkowskie Unii Euro- pejskiej (2004 r.) dążą do uzyskania standar- du opieki zdrowotnej byłych „Krajów 15”, równocześnie zobowiązane są do dostosowa- nia swoich regulacji tak, aby były zgodne z regulacjami Unii Europejskiej. Jednocześnie nowe państwa członkowskie posiadają bar- dzo silnie rozbudowany przemysł generycz- ny, a ponadto ceny leków generycznych są zdecydowanie niższe niż w krajach byłej UE-15. Należy również uwzględnić, że rządy poszczególnych państw coraz bardziej wspie- rają wykorzystywanie produktów generycz- nych, aby obniżyć wydatki przeznaczone na społeczną opiekę zdrowotną. Równocześnie rządy każdego państwa zwracają uwagę na wydłużającą się długość życia społeczeństwa, niski przyrost naturalny oraz wzrastające koszty opieki zdrowotnej, w tym kontekście leki generyczne dają wielu pacjentom dostęp Własność intelektualna i biotechnologia oraz nowe leki 231 do bezpiecznych i skutecznych leków wyso- kiej jakości, ponadto od 20 do 80% tańszych od leków oryginalnych, w szczególności tych nowych, nowoczesnych leków innowacyj- nych. Jednocześnie należy zwrócić uwagę, że bez leków oryginalnych i nakładów przezna- czanych na tworzenie nowych leków nie by- łoby leków generycznych. Państwa Europy Centralnej, które dołą- czyły do Unii w 2004 r. przyczyniły się w istotny sposób do wzrostu populacji w UE (ok. 20%), jednak sprzedaż farmaceutyków w tych krajach wzrosła jedynie o 6% w sto- sunku do już istniejącego rynku. W przypad- ku państw Europy Centralnej produkty ge- neryczne stanowią większość ich produkcji. Szacuje się, że generyki stanowią około 60 procent przepisywanych leków w Republi- ce Czeskiej, 70% na Węgrzech oraz 77% w Polsce. Istotne jest również wspomnienie w tym miejscu, że państwa te liczyły na to, że produkty farmaceutyczne z Europy Central- nej „zaleją” rynki pozostałych państw Unii. Nie uwzględniły jednak Unijnych zabezpie- czeń prawnych. Wszystkie państwa, które dołączyły do Unii Europejskiej w 2004 r., z wyjątkiem Malty i Cypru, miały przed 2000 r. słaby system ochrony patentowej dotyczący produktów farmaceutycznych. Jednakże ze względu na to, że nowe regulacje zabezpie- czające prawa własności przemysłowej zosta- ły wprowadzone w ostatnich latach, produk- ty farmaceutyczne, które zostały opracowane krótko przed 1990 r., nie posiadają ochrony patentowej w tych państwach. Obawiając się napływu tanich produktów z krajów Europy Centralnej oraz Wschodniej do Unii Europej- skiej, przedstawiciele przemysłu farmaceu- tycznego z krajów „UE 15”, w trakcie opra- cowywania nowego prawa farmaceutycznego (listopad 2005 r.), wynegocjowali specyficz- ne uregulowania, zabezpieczające w istotnym stopniu ochronę ich praw, między innymi poprzez wprowadzenie jednolitego systemu ochrony „wyłączności danych” (z ang. exclu- sivity data) w przypadku rejestracji produktu. Ponadto jednym z ważniejszych elementów dotyczących przemysłu farmaceutycznego w Unii Europejskiej oraz jego ekspansji jest kontrola importu równoległego. Szczegól- nie istotne było zrównanie okresu trwania wyłączności danych, dotyczących nie bezpo- średnio ochrony patentowej, ale samego pro- cesu rejestracyjnego. Obecnie okres ten wy- nosi 8 lat, a dopiero po następnych dwóch latach produkt generyczny, jeśli uzyska zgo- dę, może być wprowadzony na rynek. W przypadku, gdy producent leku oryginalnego będzie miał dodatkowe prawo ochronne na nowe zastosowanie, okres ten przedłuża się dodatkowo o rok. Przed przystąpieniem do Unii Europejskiej okres wyłączności wynosił 6 lat, z możliwością przedłużenia do 10, w większości państw Europy Centralnej wyno- sił 6 lat, a w Polsce jedynie 3 lata. Istotne jest równocześnie zwrócenie uwa- gi, że rynek związany z opieką zdrowotną w Unii Europejskiej jest drugim co do wielko- ści po Ameryce Północnej. PERSPEKTYWY I PYTANIA Problem współistnienia leków innowacyj- nych, oryginalnych i generyków, przy zapew- nieniu jak najlepszej ochrony często sprzecz- nych interesów, jest przedmiotem wielu dys- kusji. Coraz silniejsza konkurencja, związana z polityką innowacyjną firm farmaceutycz- nych oraz zapewnienie możliwie najwyższe- go poziomu opieki społecznej dostępnej dla wszystkich, wymaga zarówno niskich kosz- tów, jak i nowych specyfików (co związane jest z wysokimi kosztami). Jedno z krytycznych zagadnień, porusza- nych przy dyskusji, dotyczy poziomu i jakości życia. Wśród argumentów wysuwanych przez przedstawicieli firm generycznych jest stwier- dzenie, że leki generyczne przyczyniają się do wsparcia i zapewnienia długoterminowej opie- ki zdrowotnej wraz z pełną kontrolą poziomu przeznaczanych nakładów oraz z oszczędno- ściami dla pacjentów poprzez kupowanie le- ków, których ochrona patentowa już się zakoń- czyła. Kolejnym argumentem firm generycz- nych jest stwierdzenie, że to one właśnie mo- tywują firmy produkujące leki oryginalne do dalszych badań. Równocześnie przedstawiciele firm produkujących leki innowacyjne stwier- dzają, że środki wydawane na badania i rozwój mogłyby być lepiej spożytkowane, gdyby firmy farmaceutyczne wprowadzały faktycznie nowe leki, a nie produkty jedynie zmodyfikowane, nieprzynoszące prawdziwego postępu w tera- pii, a zwiększające koszty terapii. W tym kon- tekście, przy takiej argumentacji pojawia się otwarte pytanie, jakie są szanse innowacyjnych firm farmaceutycznych na właściwą ochronę oryginalnych produktów chronionych stosow- [ Pobierz całość w formacie PDF ] |