Właściwości nasion a cechy morfologiczne siewek sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris L.), !Nauka! Studia i nie ...
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
DOI: 10.2478/v10111-009-0044-8 Leœne Prace Badawcze ( Forest Research Papers ) , 2010, Vol. 71 (1): 13–20. ORYGINALNA PRACA NAUKOWA W³odzimierz Buraczyk 1 W³aœciwoœci nasion a cechy morfologiczne siewek sosny zwyczajnej ( Pinus sylvestris L.) Seed characteristics and morphological features of Scots pine ( Pinus sylvestris L.) seedlings Abstract. Samples of Scots pine seeds from three sources were used for the laboratory investigation: managed seed stands (GDN), seed stands excluded from harvesting (WDN) and a seed plantation. Seeds were X-rayed prior to commencement of the laboratory investigation, which made it possible to determine embryo and megagematophyte sizes. Those seeds produced seedlings which did not differ significantly one from another in terms of morphological characteristics either in the field or in the laboratory. A regression analysis revealed a close relationship between seed characteristics (seed weight, embryo and megagematophyte sizes) and the size of seedlings reared from them. A detailed analysis indicated that seedlings reared from seeds weighing up to 6 mg were significantly smaller than those reared from heavier seeds. That applies both to the aboveground seedling parts and the root system that was two or three times smaller in pines reared from low-weight (up to 6 mg) than that in seedlings reared from heavier seeds. Root systems of seedlings reared from seeds weighing up to 4 mg on the average formed 68 apical domes, whereas root systems grown from seedlings weighing over 9 mg had approximately 170 apical domes. The above relationships apply to seeds originating from all the three sources under analysis. Key words: anatomical seed construction, seed mass, seed radiography, embryo, root system 1. Wstêp sadzonek z jednostki powierzchni (Sobczak 1992, Za³êski 2000). Samo kryterium zdolnoœci kie³kowania i wydajnoœci nie gwarantuje jednak uzyskania sadzonek o odpowiednich parametrach. Na wzrost sadzonek w fazie juwenilnej du¿y wp³yw wywieraj¹ tak¿e parametry nasion i ich zarodków. Wed³ug Za³êskiego (1995) o wzroœcie i rozwoju siewek w du¿ym stopniu decyduje masa nasion i wielkoœæ zarodka. W literaturze brak jest jednak szczegó³owych informacji o wp³ywie cech nasion na wzrost siewek, a szczególnie na rozwój ich systemów korzeniowych. Wspó³czesne technologie szkó³karskie wymagaj¹ nasion bardzo wysokiej jakoœci, tak ¿eby z ka¿dego na- siona powsta³a siewka, a nastêpnie sadzonka o okreœlo- nych parametrach (Szabla et Pabian 2003). Najwy¿szej zdolnoœci kie³kowania oczekuje siê od nasion wykorzys- tywanych w szkó³kach kontenerowych, gdzie do jednej doniczki najlepiej jest wysiaæ tylko jedno nasiono. Wy- musza to rachunek ekonomiczny produkcji sadzonek. W najnowszych technologiach, w których przysz³oœæ maj¹ nasiona np. otoczkowane, zdolnoœæ kie³kowania musi wynosiæ 100%. W tradycyjnych szkó³kach leœnych tak¿e powinno siê stosowaæ nasiona o najwy¿szej jakoœci. Dotychczas przy siewach do gruntu stosowano kryterium zdolnoœci kie³kowania nasion, co przy odpowiedniej wydajnoœci polowej gwarantowa³o uzyskanie odpowiedniej liczby 2. Metodyka badañ Nasiona sosny zwyczajnej zosta³y zebrane w 2001 roku: 1) GDN - w gospodarczym drzewostanie nasien- nym w Nadleœnictwie Czerwony Dwór, oddzia³ 6k 1 Szko³a G³ówna Gospodarstwa Wiejskiego, Wydzia³ Leœny, Katedra Hodowli Lasu, ul. Nowoursynowska 159, 02-776 Warszawa. Fax +48 22 593 81 13, e-mail: wburaczyk@wp.pl 14 W. Buraczyk / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 13–20. (siedlisko BMœw, wiek drzewostanu 102 lata, zdolnoœæ kie³kowania nasion 97%), 2) WDN – w wy³¹czonym drzewostanie nasiennym w Nadleœnictwie Maskuliñ- skim, oddzia³ 121a (siedlisko LMœw, wiek drzewostanu 103 lata, zdolnoœæ kie³kowania nasion 98%), oraz 3) PN – na plantacji nasiennej w Nadleœnictwie £om¿a (zdolnoœæ kie³kowania nasion 99%). W 2003 roku nasiona wysiano w szkó³ce leœnej Nadleœnictwa Czerwony Dwór w uk³adzie doœwiadczenia polowego, które wykaza³o, ¿e miêdzy badanymi pochodzeniami nie by³o istotnych statystycznie ró¿nic pod wzglêdem wydajnoœci i cech morfologicznych jednorocznych siewek pierwszej oraz drugiej klasy jakoœci (Wierz- biñski 2004). Uzyskane wyniki sk³oni³y do powtórzenia tych badañ w warunkach laboratoryjnych, gdzie jest mo¿liwoœæ znacz¹cego ograniczenia czynników ze- wnêtrznych, wp³ywaj¹cych na rozwój i wzrost siewek. Od zbioru nasiona by³y przechowywane w tempe- raturze +4°C, w pojemnikach zamkniêtych, przy zacho- waniu wilgotnoœci oko³o 10%. Z tych samych partii nasion, które by³y wykorzystane w badaniach polowych, w 2004 roku pobrano próbki nasion do badañ labora- toryjnych i poddano je przeœwietleniu promieniami rentgena. Na podstawie obrazu utrwalonego na kliszy okreœlono rzeczywiste wymiary nasion ich zarodków i prabielma. Nastêpnie pojedyncze nasiona zwa¿ono i wysiano do 2,5-litrowych pojemników wype³nionych luŸnym piaskiem pochodz¹cym z gleby leœnej o pH 5,5. W ka¿dym pojemniku wysiano po 64 nasiona pocho- dz¹ce z jednego wariantu (WDN, GDN i PL) w wiêŸbie 1,5×1,5 cm w uk³adzie pozwalaj¹cym na identyfikacjê siewek i przypisanie ich do nasion, z których wyros³y. Dobór nasion do wysiewu by³ losowy pod wzglêdem ich wielkoœci i masy. Doœwiadczenie za³o¿ono w piêciu powtórzeniach. Siewki ros³y przez 5 miesiêcy w temperaturze 20–25°C w pod³o¿u o wilgotnoœci 55%, regulowanej metod¹ wagow¹. W czasie wzrostu siewek stosowano zabezpieczenie œrodkami chemicznymi przeciwko grzy- bom zgorzelowym. W ca³ym okresie badañ stosowano sta³e, 14-godzinne oœwietlenie lampami jarzeniowymi (typ Flora) o natê¿eniu œwiat³a oko³o 12000 luxów. W celu wyeliminowania dodatkowych czynników modyfikuj¹cych wzrost siewek w doœwiadczeniu nie stosowano nawo¿enia mineralnego. Rosn¹ce siewki korzysta³y tylko z zasobów pokarmowych zawartych w piasku. Po 5 miesi¹cach wzrostu korzenie siewek wy- p³ukano z piasku i poddano kompleksowym analizom. Wykonano pomiar ca³kowitej wysokoœci siewek (d³ugoœci pêdu), d³ugoœci uiglonej czêœci pêdu (korony), liczby liœcieni oraz suchej masy pêdu i igie³ po wysu- szeniu w temperaturze 104°C przez 24 godziny. Oczysz- czone z piasku systemy korzeniowe siewek skanowano i poddano analizie za pomoc¹ specjalistycznego pro- gramu komputerowego WinRhizo. Pozwoli³o to okreœliæ szereg cech morfologicznych badanych systemów ko- rzeniowych, takich jak ca³kowita d³ugoœæ wszystkich korzeni w systemie korzeniowym, d³ugoœæ korzeni w klasach gruboœci, powierzchnia i objêtoœæ korzeni, œrednia gruboœæ korzeni oraz liczba wierzcho³ków i rozga³êzieñ. Przy opracowaniu danych skoncentrowano siê na najwa¿niejszych cechach, takich jak ca³kowita wysokoœæ (d³ugoœæ pêdu) siewek, d³ugoœæ czêœci uiglonej pêdu, sucha masa igie³, ³¹czna d³ugoœæ korzeni, liczba wierzcho³ków, stosunek d³ugoœci korzeni do wysokoœci (d³ugoœci) pêdu. Brak istotnych ró¿nic miêdzy œrednimi cechami nasion i siewek pochodz¹cych z trzech Ÿróde³ sk³oni³y do przeprowadzenia charakterystyki najwa¿niejszych cech morfologicznych siewek wyhodowanych z nasion o ró¿nej masie. W tym celu analizowane nasiona pogru- powano w osiem klas o przedzia³ach co 1 mg. Najl¿ejsze nasiona utworzy³y klasê o masie do 4 mg, najciê¿sze zaœ zaliczono do klasy o masie powy¿ej 10 mg. Przyk³ado- wo, do klasy 4 zaliczono nasiona o masie 4,0–4,9 mg, natomiast do klasy 7 nasiona o masie 7,0–7,9 mg. Pozwoli³o to okreœliæ zale¿noœæ cech siewek od masy nasion, z których zosta³y wyhodowane. Do analiz u¿yto siewki, które wyros³y tylko przez pierwsze dwa tygodnie od siewu nasion. Zebrany materia³ poddano analizie wariancji. Wy- niki testowano testem Duncana w celu okreœlenia grup jednorodnych oraz okreœlono wspó³czynniki korelacji miêdzy badanymi cechami. 3. Wyniki Analiza wariancji wykaza³a, ¿e nie ma istotnych ró¿nic miêdzy wszystkimi cechami nasion, ich zarodków i prabielma pochodz¹cych z trzech Ÿróde³ – WGN, WDN, PN (tab. 1). Obliczone dla wszystkich cech poziomy istotnoœci P mia³y wartoœci wiêksze od zak³adanego poziomu progowego P = 0,05, co œwiadczy o braku istotnych statystycznie ró¿nic miêdzy œrednimi tych cech. Takie same wyniki uzyskano w przypadku cech siewek wyhodowanych z tych nasion. Ani korzenie, ani te¿ nadziemne elementy siewek pochodz¹cych z trzech Ÿróde³ nie ró¿ni³y siê istotnie (tab. 2). Œrednia masa jednego nasiona z GDN wynios³a 6,6 mg, z plantacji nasiennej 6,9 mg oraz z WDN 6,7 mg (tab. 1). Nasiona mia³y d³ugoœæ od 4,2 do 4,3 mm, natomiast szerokoœæ oko³o 2,5 mm. Najd³u¿sze zarodki stwierdzono u nasion z plantacji nasiennej (3,3 mm) natomiast z WDN i GDN by³y o 0,2 mm krótsze. Szerokoœæ zarodków kszta³towa³a siê od 0,42 (GDN) do 0,47 mm (PN), zaœ szerokoœæ prabielma nasion z GDN W. Buraczyk / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 13–20. 15 Tabela 1. Cechy morfologiczne nasion, zarodków i prabielma sosny zwyczajnej Table 1. Morphological characteristics of seeds, embryos and megagematophyte of the Scots pine Pochodzenie nasion Seed origin Nasiona Seeds Zarodek Embryo Prabielmo Megaga- matophyte masa weight d³ugoœæ length szerokoœæ width d³ugoœæ length szerokoœæ width szerokoœæ width mg mm mm mm mm mm GDN 6,6 4,2 2,5 3,14 0,42 1,84 WDN 6,7 4,3 2,5 3,15 0,46 1,87 PN 6,9 4,3 2,5 3,26 0,47 1,90 Œrednia / Mean 6,7 4,3 2,5 3,18 0,45 1,87 GDN – gospodarczy drzewostan nasienny / managed seed stand WDN – wy³¹czony drzewostan nasienny / seed stand excluded from harvesting PN – plantacja nasienna / seed plantation P >0,05 Tabela 2. Podstawowe parametry morfologiczne siewek sosny zwyczajnej Table 2 Basis morphological characteristics of Scots pine seedlings Czêœæ nadziemna Shoot System korzeniowy Root system Pochodzenie nasion Seed origin cm cm mg mg cm mg GDN 3,6 0,97 10,5 25,8 62 126 25,4 17,2 WDN 3,8 0,98 11,1 26,3 65 132 25,9 16,6 PN 4,0 0,99 11,9 26,4 67 137 26,6 16,4 Œrednia / Mean 3,7 0,98 11,1 26,1 64 131 25,9 16,8 GDN – gospodarczy drzewostan nasienny / managed seed stand WDN – wy³¹czony drzewostan nasienny / seed stand excluded from harvesting PN – plantacja nasienna / seed plantation P >0,05 wynios³a 1,84 mm, z plantacji nasiennej 1,9 mm i 1,87 mm z WDN (tab. 1). Wysokoœæ ca³kowita siewek kszta³towa³a siê od 3,6 cm w grupie potomstwa z GDN do 4,1 z plantacji nasiennej przy œredniej d³ugoœci czêœci uiglonej pêdu (korony) wynosz¹cej 0,98 cm (tab. 2). Sucha masa pêdu wynios³a 11,1 mg, a igie³ kszta³towa³a siê na poziomie 26,1 mg. System korzeniowy siewek mia³ œredni¹ d³ugoœæ 64 cm i 131 wierzcho³ków wzrostu oraz masê 25,9 mg (sucha masa). Wszystkie te cechy by³y naj- mniejsze u siewek pochodz¹cych z GDN, a najwiêksze u siewek z plantacji nasiennej. Najbardziej regularny, czyli zbli¿ony do nor- malnego, by³ rozk³ad nasion w wyró¿nionych klasach w próbce pochodz¹cej z plantacji nasiennej, w której w klasach skrajnych (najmniejsza i najwiêksza masa) by³o 3–4% nasion, natomiast w pozosta³ych klasach od 13 do 21% (ryc. 1). W próbkach pochodz¹cych z GDN i WDN rozk³ad nasion w wyró¿nionych klasach nie by³ tak regularny. W próbce z GDN nasion o masie do 4 mg by³o 10%, o masie 4–4,9 mg (klasa 4) by³o 19%, o masie 5–5,9 mg by³o 6% oraz o masie powy¿ej 10 mg by³o 3% nasion. W próbce pochodz¹cej z WDN najwiêcej by³o nasion o masie 4–4,9 mg (25%), natomiast o masie 5–5,9 mg by³o 7% oraz tylko 2% w grupie nasion o masie powy¿ej 10 mg (ryc. 1). Analiza statystyczna wykaza³a istotn¹ zale¿noœæ miêdzy mas¹ nasion i d³ugoœci¹ zarodków a wiêkszoœci¹ pozosta³ych badanych cech nasion i wyhodowanych z nich siewek (tab. 3). Masa nasion nie mia³a istotnego wp³ywu na wysokoœæ ca³kowit¹ siewek, bez wzglêdu na ich pochodzenie oraz na liczbê liœcieni i such¹ masê korzeni u siewek pochodz¹cych z GDN i WDN. Wraz ze wzrostem d³ugoœci zarodka istotnie zwiêksza³y siê wszystkie cechy nasion pochodz¹cych z plantacji nasiennej i wyhodowanych z nich siewek. W materiale 16 W. Buraczyk / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 13–20. Rycina 1. Udzia³ nasion w klasach masy nasion pochodz¹cych z gospodarczego drzewostanu nasiennego (GDN), wy³¹czonego drzewostanu nasiennego (WDN) i plantacji nasiennej (PN) Figure 1. Share in mass classes of seeds from managed seed stands (GDN), seed stands excluded from harvesting (WDN) and a seed plantation (PN) Tabela 3. Wspó³czynniki korelacji r miêdzy mas¹ nasion i d³ugoœci¹ zarodka a innymi cechami nasion i wyhodowanych z nich siewek Table 3. Coefficients of correlation ( r ) between seed mass and embryo length and other seed characteristics and seedlings grown from them Zmienne Variables Wspó³czynnik obliczony dla: r coefficient calculated for: r X Y GDN WDN PN Masa nasion Seed mass D³ugoœæ nasiona / Seed length 0,811** 0,960** 0,831** Szerokoœæ nasiona / Seed width 0,873** 0,838** 0,818** D³ugoœæ zarodka / Embryo length 0,807** 0,921** 0,819** Szerokoœæ zarodka / Embryo width 0,695** 0,688** 0,676** Szerokoœæ prabielma / Megagametophyte width 0,903** 0,908** 0,895** Wysokoœæ czêœci uiglonej siewek / Height of the section with needles 0,717** 0,761** 0,361* Wysokoœæ ca³kowita siewek / Total seedling height 0,532 0,395 0,267 Liczba liœcieni / Number of cotyledons 0,269 0,274 0,457** Sucha masa pêdu / Shoot dry mass 0,679** 0,590** 0,557** Sucha masa igie³ / Needle dry mass 0,678** 0,674** 0,626** Sucha masa korzeni / Root dry mass 0,267 0,400 0,392* £¹czna d³ugoœæ korzeni / Total root length 0,593** 0,577** 0,550** D³ugoœæ korzeni o gruboœci 1 mm / Length of roots 1 mm thick 0,599** 0,566** 0,547** D³ugoœæ korzeni o gruboœci 1 mm / Length of roots 1 mm thick 0,413* 0,502* 0,461** Objêtoœæ korzeni / Root volume 0,526** 0,534** 0,502** Liczba wierzcho³ków korzeni / Number of root apical domes 0,506** 0,406* 0,450** Liczba rozwidleñ korzeni / Number of root bifurcations 0,546** 0,532** 0,511** D³ugoœæ zarodka Embryo length D³ugoœæ nasiona / Seed length 0,902** 0,937** 0,878** Szerokoœæ nasiona / Seed width 0,733** 0,772** 0,485** Szerokoœæ zarodka / Embryo width 0,663** 0,604** 0,542** Szerokoœæ prabielma / Megagametophyte width 0,707** 0,847** 0,566** Wysokoœæ czêœci uiglonej siewek / Height of the section with needles 0,659** 0,767** 0,423* Wysokoœæ ca³kowita siewek / Total seedling height 0,437** 0,373 0,418* Liczba liœcieni / Number of cotyledons 0,255 0,275 0,454** Sucha masa pêdu / Shoot dry mass 0,641** 0,604** 0,663** Sucha masa igie³ / Needle dry mass 0,685** 0,625** 0,630** Sucha masa korzeni / Root dry mass 0,303 0,341 0,396* £¹czna d³ugoœæ korzeni / Total root length 0,586** 0,518** 0,619** D³ugoœæ korzeni o grub. 1 mm / Length of roots 1 mm thick 0,519** 0,514** 0,615** D³ugoœæ korzeni o grub. 1 mm / Length of roots 1 mm thick 0,316** 0,409* 0,527** Objêtoœæ korzeni / Root volume 0,477** 0,469* 0,559** Liczba wierzcho³ków korzeni / Number of root apical domes 0,438* 0,337 0,542** Liczba rozwidleñ korzeni / Number of root bifurcations 0,505** 0,780* 0,649** ** – zale¿noœæ istotna statystycznie na poziomie P = 0,01 / relationship significant at P = 0.01 * – zale¿noœæ istotna statystycznie na poziomie P = 0,05 / relationship significant at P = 0.05 W. Buraczyk / Leœne Prace Badawcze, 2010, Vol. 71 (1): 13–20. 17 pochodz¹cym z GDN i WDN d³ugoœæ zarodków nie mia³a istotnego wp³ywu na wysokoœæ siewek, liczbê liœcieni i such¹ masê korzeni. Szerokoœæ zarodków by³a dodatnio i istotnie skorelowana z pozosta³ymi cechami nasion bez wzglêdu na ich pochodzenie (tab. 4). Szerokoœæ zarodka mia³a najmniejszy wp³yw na wiêkszoœæ cech siewek po- chodz¹cych z plantacji, natomiast najwiêkszy na siewki pochodz¹ce z GDN. Wraz ze wzrostem szerokoœci prabielma istotnie zwiêksza³y siê wszystkie cechy Tabela 4. Wspó³czynniki korelacji r miêdzy szerokoœci¹ zarodka i prabielma, d³ugoœci¹ uiglonej czêœci pêdu a innymi cechami nasion i wyhodowanych z nich siewek Table 4 Coefficients of correlation ( r ) between embryo and megagametophyte width, length of the shoot section with needles and other seed characteristics and seedlings grown from them Zmienne Variables Wspó³czynnik r obliczony dla: r coefficient calculated for: X Y GDN WDN PN Szerokoœæ zarodka Embryo width D³ugoœæ nasiona / Seed length 0,667** 0,623** 0,537** Szerokoœæ nasiona / Seed width 0,608** 0,659** 0,676** Szerokoœæ prabielma / Megagametophyte width 0,566** 0,696** 0,721** Wysokoœæ czêœci uiglonej siewek / Height of the section with needles 0,395** 0,404* 0,122 Wysokoœæ ca³kowita siewek / Total seedling height 0,270 0,334 0,024 Liczba liœcieni / Number of cotyledons 0,056 0,116 0,471** Sucha masa pêdu / Shoot dry mass 0,358* 0,309 0,278 Sucha masa igie³ / Needle dry mass 0,417* 0,385 0,327 Sucha masa korzeni / Root dry mass 0,144 0,240 0,045 £¹czna d³ugoœæ korzeni / Total root length 0,431* 0,477* 0,311 D³ugoœæ korzeni o grub.<1mm / Length of roots<1mmthick 0,435* 0,464* 0,322 D³ugoœæ korzeni o grub. > 1 mm / Length of roots>1mmthick 0,290* 0,447* 0,185 Objêtoœæ korzeni / Root volume 0,367* 0,461* 0,194 Liczba wierzcho³ków korzeni / Number of root apical domes 0,274 0,393 0,452** Liczba rozwidleñ korzeni / Number of root bifurcations 0,307 0,442* 0,343* Szerokoœæ prabielma Megagame- tophyte width D³ugoœæ nasiona / Seed length 0,707** 0,871** 0,642** Szerokoœæ nasiona / Seed width 0,886** 0,952** 0,916** Wysokoœæ czêœci uiglonej siewek / Height of the section with needles 0,696** 0,754** 0,357* Wysokoœæ ca³kowita siewek / Total seedling height 0,389* 0,337 0,118 Liczba liœcieni / Number of cotyledons 0,324** 0,272 0,378* Sucha masa pêdu / Shoot dry mass 0,668** 0,562** 0,420* Sucha masa igie³ / Needle dry mass 0,650** 0,628** 0,468** Sucha masa korzeni / Root dry mass 0,307* 0,352 0,257 £¹czna d³ugoœæ korzeni / Total root length 0,582** 0,532** 0,389* D³ugoœæ korzeni o grub.<1mm / Length of roots<1mmthick 0,578** 0,516** 0,388* D³ugoœæ korzeni o grub.>1mm / Length of roots>1mmthick 0,427* 0,507** 0,321 Objêtoœæ korzeni / Root volume 0,514** 0,504** 0,349* Liczba wierzcho³ków korzeni / Number of root apical domes 0,478** 0,437* 0,323 Liczba rozwidleñ korzeni / Number of root bifurcations 0,533** 0,510** 0,341* Wysokoœæ czêœci uiglonej siewek Height of the seedling section with needles D³ugoœæ nasiona / Seed length 0,587** 0,742** 0,354* Szerokoœæ nasiona / Seed width 0,692** 0,667** 0,201 Wysokoœæ ca³kowita siewek / Total seedling height 0,759** 0,390 0,671** Liczba liœcieni / Number of cotyledons 0,290 0,224 0,138 Sucha masa pêdu / Shoot dry mass 0,803** 0,663** 0,797** Sucha masa igie³ / Needle dry mass 0,838** 0,727** 0,675** Sucha masa korzeni / Root dry mass 0,488** 0,347 0,612** £¹czna d³ugoœæ korzeni / Total root length 0,729** 0,565** 0,628** D³ugoœæ korzeni o grub.<1mm / Length of roots<1mmthick 0,672** 0,569** 0,595** D³ugoœæ korzeni o grub.>1mm / Length of roots>1mmthick 0,608** 0,376 0,706** Objêtoœæ korzeni / Root volume 0,682** 0,465* 0,703** Liczba wierzcho³ków korzeni / Number of root apical domes 0,594** 0,255 0,323 Liczba rozwidleñ korzeni / Number of root bifurcations 0,646** 0,447* 0,604** ** – zale¿noœæ istotna statystycznie na poziomie P = 0,01 / relationship significant at P = 0.01 * – zale¿noœæ istotna statystycznie na poziomie P = 0,05 / relationship significant at P = 0.05 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |