Władysław Dykcik (red.) - Pedagogika specjalna, PODRĘCZNIKI AKADEMICKIE I ARTYKUŁY NAUKOWE
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
UNIWERSYTET IM. ADAMA MICKIEWICZA W POZNANIU PEDAGOGIKA SPECJALNA Praca zbiorowa pod redakcją WŁADYSŁAWA DYKCIKA Wydanie II poszerzone i uaktualnione POZNAŃ 2001 1 Spis treści Wstęp Informacja o autorach ................................................................................................ Część l WPROWADZENIE W PRZEDMIOT PEDAGOGIKI SPECJALNEJ JAKO NAUKI (Władysław Dykcik) 1. Podstawowe pojęcia - pedagogika specjalna, norma, normalność, niepełnosprawność, upośledzenie, dysfunkcjonalność, kalectwo, inwalidztwo, wyrównywanie szans ... 2. Pedagogika specjalna jako teoria i praktyka......................................................................... . 2.1. Miejsce pedagogiki specjalnej w systemie nauk o człowieku........................................ . 2.2. Pedagogika specjalna w systemie nauk pedagogicznych ............................................... . 2.3. Tożsamość pojęciowo-naukowa i nowe paradygmaty ................................................... . 2.4. Wielokontekstowość, interdyscyplinarność i integracyjność teorii i praktyki ... . 2.5. Humanizm treści, działań i efektów specjalnej edukacji oraz samopomocy .... 2.6. Upodmiotowienie i obiektywizacja niepełnosprawności podstawą życiowej normalizacji 3. Historyczno-kulturowe i społeczne uwarunkowania opieki, edukacji, rehabilitacji oraz wartościowania życia osób niepełnosprawnych 3.1.Zmiana tradycji kulturowej dotyczącej osób niepełnosprawnych, ich roli i miejsca w społeczeństwie polskim.. 3.2.Problemy edukacji i integracji niepełnosprawnych ze społeczeństwem w perspektywie światowej i europejskiej. 3.3.Standardowe zasady wyrównywania szans osób niepełnosprawnych opracowane i przyjęte przez ONZ ... 3.4.Aktywność lokalnych środowisk osób niepełnosprawnych szansą na integrację i życiowe ukierunkowanie 4. Współczesne cele rozwoju pedagogiki specjalnej i strategie reform w edukacji .... 4.1.Nowe typy i kategorie racjonalności założeń teorii i praktyki edukacyjnej .... .. 4.2.Problemy medyczne, psychologiczne, społeczne i zawodowe osób niepełnosprawnych 4.3.Zagadnienia metodologiczne: procedury i metody badawcze ................................... 5. Stare i nowe orientacje programowo-badawcze pedagogiki specjalnej wynikające z jej.. społecznego zaangażowania................................................................................................. Część 2 TENDENCJE ROZWOJOWE PEDAGOGIKI SPECJALNEJ W ZAKRESIE OPIEKI, EDUKACJI I REHABILITACJI Zakres i przedmiot zainteresowań pedagogiki specjalnej (Władysław Dykcik) ................ 1. Indywidualne i społeczne potrzeby, cele i zadania ................................................ 2. Specyfika programowo-metodyczna ....................................................................... 3. Podstawowe zasady edukacji i rewalidacji osób niepełnosprawnych w systemowym układzie ich potrzeb życiowych i społecznego wsparcia .................................................................................................. Formy postępowania terapeutyczno-wychowawczego( Władysław Dykcik) ................. 1. Wczesna, rozwinięta diagnoza i interwencja............................................................ 2. Wielostronna stymulacja i uaktywnianie ............................................................. 3. Usprawnianie........................................................................................................... 4 . Korektura (korekcja, korygowanie) ......................................................... 5. Kompensacja ........................................................................................................ 6. Indywidualizacja...................................................................................................... 7. Profilaktyka i prewencja .......................................................................................... 8. Wspieranie i wspomaganie ..................................................................................... Bibliografia ....................................................................................................................... Pedagogika specjalna w Polsce u progu XXI wieku (Jan Pańczyk) .................................. 1. Rozwój pedagogiki specjalnej ................................................................................. 2. Dokonania w latach 1970-1996 .................................................................................... 3. Współpraca z instytucjami krajowymi i zagranicznymi............................................. 4. Stan polskiej pedagogiki specjalnej w końcu XX wieku ......................................... 5. Komu służy polska pedagogika specjalna? ................................................................. 6. Słabości systemu kształcenia specjalnego .............................................................. 7. Oczekiwania i perspektywy......................................................................................... Bibliografia ....................................................................................................................... Kształcenie pedagogów specjalnych (Jan Pańczyk) ............................................................. 1. Wprowadzenie ............................................................................................................. 2. Osobowość pedagogów specjalnych ..................................................................... 2 3. Studia w ramach kierunku studiów pedagogika specjalna ........................................ 4. Studia poza kierunkiem studiów pedagogika specjalna ............................................ Zakres studiów na kierunku pedagogika specjalna (Jan Pańczyk) ................................ Kształcenie specjalne w Polsce w końcu XX wieku (Jan Pańczyk) .................................. Część 3 SZCZEGÓŁOWE DZIEDZINY PEDAGOGIKI SPECJALNEJ Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym (Janina Wyczesany) ................ Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem umysłowym (Jolanta Lausch-Żuk) .. Pedagogika niesłyszących i niedosłyszących -surdopedagogika (UrszH/aEc/cert) . Pedagogika niewidomych i niedowidzących (Roman Ossoivski .. Pedagogika dzieci głuchoniewidomych (Tadeusz Majeioski) ......................................... Pedagogika osób z niepełnosprawnością ruchową (Barbara Szychoiuiak) ........................ Pedagogika terapeutyczna dzieci przewlekle chorych (Aleksandra Maciarz) ................... Pedagogika osób odmiennych somatycznie (Barbara fugowar) .................................... Pedagogika osób z trudnościami w uczeniu się (Władysława Pilecka).............................. Pedagogika osób z zaburzeniami mowy -logopedia (Elżbieta Minczakiewicz) Pedagogika dzieci z autyzmem i zespołami psychozopodobnymi (Joanna Kruk-Lasocka) Pedagogika osób ze sprzężonymi upośledzeniami (Andrzej Twardowski)......................... Pedagogika osób niedostosowanych społecznie (Bronisław Urban) ............................ Pedagogiczne problemy funkcjonowania i opieki osób w starszym wieku (Stanisław Kowalik) Pedagogika dzieci zdolnych i uzdolnionych (Eugeniusz Piotrowski) ................................ Część 4 WSPÓLNE PROBLEMY SPECJALNEJ OPIEKI, EDUKACJI I SPOŁECZNEGO WSPARCIA Problemy rehabilitacji i pomocy niepełnosprawnym w domu rodzinnym, przedszkolu i szkole (Halina Borzyszkowska) .. Problemy autonomii, integracji społecznej i normalizacji życia osób niepełnosprawnych w środowisku (Władysłaiv Dykcik) Problemy poradnictwa w procesie rewalidacji osób niepełnosprawnych (Franciszek Wojciechowski) Problemy rehabilitacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych (Tadeusz Majewski) Problemy podkultur i sekt wśród młodzieży (Teresa Sołtysiak) ......................................... Andragogika specjalna (Jerzy Stochmiałek) ......................................................................... 3 Wstęp Osoby o nietypowym rozwoju, jednostki trudne w wychowaniu, a także osoby niepełnosprawne istnieją na całym świecie, ich liczba wciąż rośnie we wszystkich środowiskach społecznych w każdym kraju, stanowiąc swego rodzaju paradoks rozwoju cywilizacji oraz postępu naukowego naszych czasów. Ludzie różnią się miedzy sobą pod wieloma względami, różne mają predyspozycje ułatwiające i utrudniające życiową samorealizacje, rozmaite są też ich rzeczywiste i potencjalne zdolności rozwoju poprzez edukację jako wartość życiową, dającą realne szansę człowiekowi na to, aby godnie zaistnieć w społeczeństwie obywatelskim. Przyczyny, przejawy i skutki odmienności rozwojowych oraz niepełnej sprawności ludzi są na świecie zróżnicowane m. in. z powodu różnych warunków ekologicznych, cywilizacyjnych, społeczno-ekonomicznych i odrębnych rozwiązań w polityce społecznej realizowanej w poszczególnych krajach. Pedagogika specjalna jest jedną z tych dyscyplin naukowych i dziedzin praktyki społeczno-wychowawczej, które zmierzają do poprawy sytuacji psychologicznej i społecznej jednostek z różnymi odchyleniami od normy, dążą do zmiany, wyrównania ich szans życiowych bez względu na jednostkowe biologiczne zaburzenia i ograniczenia oraz społeczne utrudnienia. Podmiotowe traktowanie rozwoju człowieka podkreśla pedagogiczny optymizm, pozytywne myślenie o szansach rozwoju jednostki, a nastawienie na możliwości realizacyjne każdej osoby jest przesłaniem, prawem i obowiązkiem dostrzeganym w wymiarze jednostkowym i społecznym. Powinno ono stać się podstawą kreowania nowej polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych z jeszcze wyraźniejszym wyodrębnieniem zadań również dla interdyscyplinarnych rozwiązań w teorii i praktyce edukacji i rehabilitacji. W założeniach autorów i wydawnictwa podręcznik ten stanowić ma kompendium aktualnej wiedzy z pedagogiki specjalnej ze szczególnym uwzględnieniem współczesnych tendencji przemian teorii i praktyki tej subdyscypliny pedagogiki w nowej rzeczywistości społeczno-ustrojowej i edukacyjnej w Polsce i świecie. Inspiracje i motywacje do podjęcia niniejszego opracowania wynikały z kilku przyczyn: 1) od 1982 roku nie ukazał się nowy podręcznik akademicki pedagogiki specjalnej, a niniejsze zbiorowe opracowanie 22 autorów z różnych ośrodków akademickich w kraju oraz dwa autorskie podręczniki Z. Sękowskiej (1998) oraz J. Sowy (1997) są dobitnym potwierdzeniem dynamicznego w ostatnich latach rozwoju tej dyscypliny oraz twórczego współdziałania w obszarze nauk pokrewnych; 2) upowszechnianie aktualnej wiedzy praktycznej z pedagogiki specjalnej w procesie kształcenia nauczycieli wychowawców stanowić ma na wszystkich kierunkach studiów stacjonarnych, zaocznych i podyplomowych w zakresie pedagogiki, psychologii, socjologii i pracy socjalnej inspirację do aktywnego oraz kompetentnego włączania się w proces edukacji osób o specjalnych potrzebach i możliwościach rozwojowych w integracji społecznej z instytucjami całego systemu oświatowo-wychowawczego i innymi; 3) najnowsza, bogata wiedza medyczna, psychologiczna i pedagogiczna z tego zakresu rozproszona jest w wielu specjalistycznych monografiach i czasopismach, do których dostęp jest ograniczony. Wobec upowszechniającego się integracyjnego systemu opieki, pomocy i edukacji dla wszystkich, uznania potrzeby normalizacji życia osób niepełnosprawnych, istnieje pilna potrzeba udostępnienia i upowszechnienia nowoczesnej wiedzy dotyczącej możliwości wczesnej diagnozy i wielospecjalistycznej interwencji, wsparcia społecznego w przypadku pojawienia się rozmaitych, wciąż nowych, syndromów zaburzeń i ograniczeń rozwojowych, w szczególności u dzieci i młodzieży. W rezultacie dość powszechnie potwierdzanych osiągnięć osób niepełnosprawnych w procesie edukacji i rehabilitacji nastąpiła ewolucyjna zmiana postaw i zachowań społecznych wobec tych jednostek, które wykazały się nieznanymi dotąd możliwościami adaptacyjno-integracyjnymi oraz samorealizacyjno-emancypacyjnymi. Zaprezentowana szerokiej grupie odbiorców Pedagogika specjalna eksponuje przede wszystkim podejście społeczno-humanistyczne i integracyjne w podejmowaniu oraz rozwiązywaniu jej problemów, w ciągłym dialogu z sytuacją społeczną jednostek odchylonych od normy. Edukacja specjalna, która wychodzi poza tradycyjną konwencję dydaktyczną, jest próbą poszukiwania alternatywnych, socjalizacyjnych, akulturacyjnych, a równocześnie terapeutycznych możliwości kreowania osobistych doświadczeń osób o nietypowym rozwoju, na podstawie ich kompetencji osobistych i społecznych, wynikających z realnego obrazu cało życiowej samorealizacji. Koncepcja ta eksponuje podmiotowość, godność i tożsamość każdej jednostki o specjalnych potrzebach edukacyjnych jako wartościach stanowiących o jej autonomii psychicznej i społecznej. W przygotowaniu zawodowym nauczycieli oraz osób studiujących dyscypliny pokrewne i współpracujących z pedagogiką podręcznik ten spełnić może zarazem funkcje poznawczo-kształcące, jak i praktyczno-działaniowe. 4 W organizowaniu pomocy, aktywnego wsparcia ludzi z odchyleniami rozwojowymi, niezbędna jest współpraca i koordynacja działań wielu osób reprezentujących różne instytucje i formy rewalidacji, rehabilitacji oraz resocjalizacji. Efektywne współdziałanie zespołu profesjonalistów różnych dziedzin oraz rodziców i bezpośrednio zainteresowanych powyższymi procesami możliwe jest dopiero wtedy, kiedy następuje pełne uświadomienie zróżnicowanych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych tych kategorii dzieci, młodzieży i dorosłych, które posiadają różne odchylenia od normy w funkcjonowaniu fizycznym, umysłowym, emocjonalnym i społecznym. Staje się ono konkretne i realne wtedy, gdy osoby z odpowiednimi nastawieniami emocjonalno-motywacyjnymi oraz dyspozycjami kompetencyjnymi tworzyć będą wspólnie i odpowiedzialnie optymalne koncepcje indywidualnego i zbiorowego wsparcia. Idea opiekuńczości i zasada pomocniczości w pedagogicznym oraz interdyscyplinarnym rozwiązywaniu problemów życiowych osób niepełnosprawnych była myślą przewodnią autorów skryptu. Wyrównywanie szans edukacyjnych ludzi na różnych etapach ich życia i rozwoju jest skuteczną działalnością inwestycyjną w kompetencje i dobrobyt każdego człowieka. Rok pierwszego wydania podręcznikowego opracowania pedagogiki specjalnej zbiegł się z Jubileuszem 75-lecia powstania Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie, która przyczyniła się nie tylko do kształcenia specjalistów w tej dziedzinie, ale również do systematycznego rozwoju teorii i praktyki pedagogiki specjalnej w okresie II i III Rzeczypospolitej. Pragniemy uczcić ten naukowy i dydaktyczny dorobek jej twórców poprzez kontynuowanie tradycji upowszechniania wiedzy pedagogicznej niezbędnej do kształtowania świadomości społecznej na rzecz wsparcia osób z odchyleniami od normy. Pragnę wyrazić serdeczną wdzięczność Autorom poszczególnych tekstów za ich życzliwość i gotowość do współpracy naukowej oraz edytorskiej. Koleżankom z Zakładu Pedagogiki Specjalnej dziękuję za twórcze inspiracje, konsultacje i krytykę, w szczególności Paniom dr Barbarze Szychowiak i dr Jolancie Lausch-Żuk. Profesorom Irenie Obuchowskiej, Zofii Sękowskiej Czesławowi Kosakowskiemu wdzięczny jestem za wnikliwą ocenę konspektu pracy i konsultacje dotyczące dylematów pojęciowych. Pozostaje oczekiwanie na krytyczne reakcje zainteresowanych. Władysław Dykcik CZĘŚĆ 1 WPROWADZENIE W PRZEDMIOT PEDAGOGIKI SPECJALNEJ JAKO NAUKI Władysław Dykcik 1. Podstawowe pojęcia Pedagogika specjalna jest nauką szczegółową pedagogiki, a jej przedmiotem jest opieka, terapia, kształcenie i wychowanie osób z odchyleniami od normy, najczęściej jednostek mniej sprawnych lub niepełnosprawnych, bez względu na rodzaj, stopień i złożoność objawów oraz przyczyn i skutków za- istniałych anomalii, zaburzeń, trudności lub ograniczeń. Odchylenia od normy mogą mieć charakter odchyleń powyżej i poniżej normy, to znaczy, że właściwości człowieka określane jako ponadprzeciętne, ukształtowane powyżej przyjętych norm, jako jednokierunkowe uzdolnienia lub wybitne zdolności wchodzą również w zakres zainteresowań przedmiotowych pedagogiki specjalnej. Ten sposób rozumienia zakresu przedmiotu zainteresowań pedagogiki specjalnej staje się powszechniejszy i korzystny ze społecznego punktu widzenia jej celów i zadań. „ Pedagogikę specjalną charakteryzuje specjalny cel - rewalidacja społeczna dzieci upośledzonych, chorych, niedostosowanych społecznie lub w inny sposób odchylonych od normy" (M. Grzegorzewska, 1968, s. 3). Specyfika przedmiotu jej zainteresowań wyraża się głównie w zasadach i metodach postępowania profilaktycznego, usprawniającego, naprawczego i kompensacyjnego, z wykorzystaniem specjalnych urządzeń i pomocy naukowo- dydaktycznych, stosowanych przez odpowiednio przygotowanego nauczyciela wychowawcę. Pedagogika specjalna w języku angielskim określana jest jako special education, w języku francuskim pedagogie 5 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |