W STEPIE SZEROKIM - rosyjski podboj Azji Srodkowej - kw, kw
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Historia Rosji - serwis historyczny Page 1 of 5 Czytelnia | Postacie | Multimedia | Ź ródła | Inne | Nowo ś ci | Kontakt WSTEPIESZEROKIMrosyjskipodbójAzjiŚrodkowej [ MikołajMorzyckiMarkowski ] Do początków XIX wieku Rosja nie przejawiała większego zainteresowania sytuacją w Azji Środkowej. Pierwszym, który zwrócił uwagę na moŜliwości ekspansjinaWschodzieiwynikającezniej korzyści był hrabia Jan Potocki, który po upadkuRzeczpospolitejuznał,Ŝewszystkie siły winien poświęcić w słuŜbie Imperium Rosyjskiego – jedynemu, według niego, państwu na wschodzie zdolnemu krzewić uniwersalne idee oświeceniowe. Ten wybitny podróŜnik, slawista i etnograf, władający biegle kilkunastoma językami, jedenznajwiększycherudytówtegoczasu uznał,ŜeŜywotneinteresyRosjileŜąniew Europie,lecznaWschodzie.Zanajbardziej istotny uznał podbój Kaukazu, będącego kluczemdopodporządkowaniaIranu,oraz AzjiŚrodkowejiAfganistanujakopoczątkowejfazyekspansjinaIndie.Program ten, znany jako "system azjatycki", nie został nigdy przez Potockiego systematycznie spisany, tworzył jednak spójną koncepcję. Nie doczekawszy się poparciazestronycara,w1815rokuPotockipopełniłsamobójstwo. Paradoksalnie, chociaŜ pisma Jana Potockiego leŜały zapomniane w szufladzie departamentuazjatyckiegorosyjskiegoMSZ,"systemazjatycki"byłrealizowanyw praktyce.JuŜw1812roku,kiedywojskaNapoleonazajęłyMoskwę,jednazarmii rosyjskich konsekwentnie podbijała Kaukaz. Kongres wiedeński i ukształtowanie sięnowegoporządkupolitycznegowEuropie,wktórymRosjazajmowałakluczową pozycję,tylkoczęściowoodwróciłyuwagęcaratuodAzjiŚrodkowejiDalekiego Wschodu. Za panowania Aleksandra I i w pierwszych latach rządów Mikołaja I Petersburg nie podejmował wprawdzie powaŜniejszych inicjatyw na tych obszarach, lecz zdecydowanie inne było nastawienie urzędników, wojskowych i gubernatorów,którychwładzarozciągałasięnaterenybezpośredniosąsiadujące ześrodkowoazjatyckimichanatami.DostrzegalionirealnemoŜliwościstosunkowo łatwejekspansjinapołudnieijejkorzyścidlapaństwarosyjskiego. NajwaŜniejszymmiastempograniczaisiedzibągubernibyłzałoŜonyw1742roku Orenburg.ChronionyprzezfortyfikacjeisilnygarnizonstanowiłzarównowaŜny ośrodek handlowy, do którego przybywały liczne karawany z Buchary, Chiwy i Kokandu, jak i ośrodek zbierania informacji o państwach środkowoazjatyckich. Gubernia orenburska jako przygraniczna miała status wojennej, a jej generał gubernatorzy cieszyli się względną swobodą w prowadzeniu własnej polityki, z czegoteŜskwapliwiekorzystali.NajbardziejzasłuŜonymznichwpropagowaniu podboju Azji Środkowej był (od 1833) hr. Bazyli Perowski (1794–1857). Jego działania koncentrowały się początkowo na zapewnianiu bezpieczeństwa na szlakach handlowych, bowiem karawany kupców rosyjskich udające się do chanatów środkowoazjatyckich, były często atakowane i grabione przez hordy Turkmenów i Kirgizów. Perowski podjął teŜ próbę dokładniejszego zbadania pograniczawysyłającrazemzkupcamiswychszpiegów. 2008-04-06 Historia Rosji - serwis historyczny Page 2 of 5 Wobec niemoŜności zapewnienia bezpieczeństwa karawanom kupieckim, zimą 1839/40 roku Perowski bez porozumienia z Petersburgiem zdecydował się przeprowadzić zbrojną wyprawę na Chiwę. W skrajnie trudnych warunkach (temperatura poniŜej 30 stopni Celsjusza), nie docierając nawet do chanatu, musiałzarządzićodwrót.Z5tys.Ŝołnierzy,zktórymiwyruszył,przeŜyłzaledwie co trzeci. Niefortunna wyprawa zimowa utrwaliła w Petersburgu przekonanie o niedostępności Azji Środkowej, a sam Perowski popadł w niełaskę i został odwołanydostolicy.DoOrenburgapowróciłdopierow1851roku,jakogenerał gubernatoriuznanyspecjalistaiznawcaproblemówAzjiŚrodkowej. UprzedzićAnglików W latach czterdziestych zaczęto w Petersburgu z niepokojem obserwować ekspansję Wielkiej Brytanii w Afganistanie i jej coraz powaŜniejszy wpływ na politykę w tym regionie. Za najpowaŜniejszy problemem i zagroŜenie uwaŜano przejęcieprzezangielskichkupcówrynkówśrodkowoazjatyckich.Towarymasowo sprowadzanezAngliiisprzedawaneczęstopocenachdumpingowychwypierały tamwyrobyrosyjskie.Natomiastluksusoweproduktyazjatyckie,takiejakjedwab czydywany,atakŜebawełnaprzestałydocieraćnarynekrosyjski.Obawianosię, Ŝe Wielka Brytania pokusi się o zbrojne zajęcie Buchary, Chiwy i Kokandu, opanowującszlakihandlowedoPersji,IndiiiChin,anawetzagrozirosyjskiemu Dalekiemu Wschodowi. W Petersburgu zaczął przewaŜać pogląd, Ŝe najwłaściwszym posunięciem będzie podporządkowanie sobie Azji Środkowej. UwaŜano,ŜeakcjętakąmoŜnabędzieprzeprowadzićstosunkowonieduŜymisiłami przy relatywnie małych nakładach finansowych. Za najwaŜniejszy z punktu widzeniastrategicznegouznanopodbójKokandu,zewzględunarozległośćtego chanatu i jego potencjał demograficzny. Najistotniejsza z punktu widzenia militarnegowydawałasiękontrolanadleŜącąwtympaństwiedolinąfergańską, przezktórąprzechodziławiększośćwaŜnychszlakówhandlowych.JuŜw1853roku Perowski zdobył najdalej na północ wysuniętą twierdzę Kokandu, AkMeczet. Wojskacarskieprzystąpiłydobudowynowychwarowni,mającychposłuŜyćjako bazawypadowadopodbojuAzjiŚrodkowej.Realizacjętychplanówpowstrzymały jednaknadziesięćlatwybuchwojnykrymskiejizwiązanezniąniepowodzenia militarne Rosji, upokarzający pokój paryski i obawa przed antagonizowaniem stosunkówzWielkąBrytanią. RajdygenerałaCzerniajewa WłaściwypodbójAzjiŚrodkowejprzezRosjęrozpocząłsięświtem1maja1864 roku,kiedypułkownikM.G.Czerniajewopuściłnaczele2600Ŝołnierzytwierdzę Wiernoje(AłmaAta).JegooddziałjuŜ4czerwcazdobyłkokandzkąfortecęAulije Ama(Dzhambul),tracączaledwietrzechludzi.Stratygarnizonuliczącego1500 Ŝołnierzy to 307 zabitych i 390 rannych. Mniej więcej w tym samym czasie z leŜącegonapółnocyAkMeczetuwyruszyłoddziałpułkownikaN.A.Wierowkinaw sile 1600 ludzi. 12 czerwca zajął on twierdzę Turkiestan (Azret) kosztem 5 zabitych i 24 rannych. Oba oddziały połączyły się wkrótce i pod dowództwem Czerniajewa 22 września przypuściły atak na Czimkent. Tym razem Rosjanie stracili2zabitychi70rannychprzystratachŜołnierzyKokanduszacowanychna 10tys.ludzi. Awansowany za to zwycięstwo do stopnia generałamajora Czerniajew, widząc ogromnąsłabośćwojsknieprzyjaciela,27wrześniapodjąłdecyzjęomarszuna Taszkient, liczący ponad 100 tys. mieszkańców (więcej miał tylko Kokand) i bronionyprzezpotęŜnemuryodługości16mil.PółtoratysiącarosyjskichŜołnierzy okazałosięjednaksiłaminiewystarczającymidozdobyciamiastaiponieudanym szturmie(18zabitychi60rannych),4październikaCzerniajewzarządziłodwrót doCzimkent.Mimozaskoczeniapoczątkowymibłyskawicznymipostępamiwojsk rosyjskich,Kokandyjczycyzdecydowalisięwówczasnakontratak.4grudnia1864 roku10tys.ichŜołnierzydopadłonadrodzemiędzyTurkiestanem,aCzimkentem oddział 112 Kozaków dowodzonych przez esaułaW. R.Serowa.Po trzydniowej 2008-04-06 Historia Rosji - serwis historyczny Page 3 of 5 bohaterskiejobronie,pozbawionymwodyiŜywnościŜołnierzomcarskimudałosię wyrwaćzpułapki,pozostawiającjednaknapolubitwy57poległych. WszczęcieprzezRosjandziałańwojennychiichsukcesyskłoniłyemiraBuchary Seid Muzaffar Eddina podjęcia próby rozciągnięcia władzy na znaczne obszary KokanduwtymrównieŜnaTaszkient.UprzedzonyotymCzerniajew,niechcąc doprowadzić do bezpośredniej konfrontacji z Bucharą, postanowił uprzedzić Muzaffara i samemu zdobyć Taszkient. 29 kwietnia 1865 roku w bitwie pod twierdząNiazbek(niedalekoCzimkentu)pokonał7tys.ŜołnierzyKokanduizajął fortecę, będącą kluczem do systemu irygacyjnego zaopatrującego Taszkient w wodę. Przybyły z liczącą 6 tys. ludzi odsieczą dowódca kokandzki Alim Kul zmuszonyzostał9majadoprzyjęciabitwywotwartymterenie.Wstarciutym Kokandyjczycystracili300zabitych(Rosjanie–10rannych),asamAlimKulzostał śmiertelnieranny.MieszkańcyTaszkientupoddalisięjednakpodprotekcjęemira Buchary,któregowojskaszybkozbliŜałysiędomiasta,coskomplikowałosytuację polityczną. Czerniajew, zdawał sobie sprawę, Ŝe Petersburg nie pozwoli mu w takiej sytuacji na zdobywanie miasta, a odwrót uwaŜał za prestiŜową poraŜkę. Musiałwięcdziałaćszybko.Jegooddziałprzystąpiłdoszturmu14czerwca1865 roku,atrzydnipóźniejpowyjątkowozaciekłychwalkachulicznychbyłojuŜpo wszystkim. Czerniajew triumfował i miał po temu powody – z niespełna 2 tys. Ŝołnierzy i 12 armatami, zadał klęskę piętnastotysięcznym wojskom Kokandu, zdobywającprzytym63działa.StratyRosjanwynosiły25zabitychi89rannych. Mimo tych sukcesów działalność Czerniajewa oceniano w Rosji krytycznie, uwaŜając,ŜezawszelkącenęprzeondowojnyzemiremBuchary,wzwiązkuz czymzostałonwmarcu1866rokuzdymisjonowany.Niepowstrzymałotojednak potyczekgranicznych.PodnieobecnośćKryŜanowskiego8maja1866rokudoszło wreszciedobitwypodIrdŜar,którabyłanatyleduŜa,iŜrozstrzygnęłalosywojny. Armia Buchary poniosła olbrzymie straty i została zmuszona do odwrotu. Wykorzystując słabość przeciwnika Rosjanie zajęli wkrótce szturmem ChodŜent oraztwierdzęNau.Zdobycietegoterenuwykraczałozdecydowaniepozainstrukcje wydaneprzezPetersburg.Nadworzepostanowionojednakprzymknąćoczynatę niesubordynację, anawet kontynuować ekspansję, ogłaszając 17 czerwca 1866 włączenie zdobytych terytoriów do Cesarstwa. PrzeraŜony tym faktem chan Kokandu Khudojar godził się na wszelkie warunki, aby tylko utrzymać władzę. KryŜanowskiodrzuciłjednakjegoofertęijesieniąwkroczyłnaterenyBuchary.Po seriizwycięstwRosjaniezajęliUraTiube,DŜizakiIanyKurgan,cootworzyłoim drogędoSamarkandy.UdanąkampanięprzerwaładopierozbliŜającasięzima. UpadekBuchary Przyłączenie tak znacznych terytoriów do Cesarstwa wymusiło zmiany administracyjne. 11 czerwca 1867 roku dekretem cesarskim utworzone zostało generalnegubernatorstwoTurkiestanu.Pierwszymrosyjskimadministratoremtych terenów wyznaczony został generał adiutant Konstanty Kaufmann, otrzymując nieograniczone pełnomocnictwa do podejmowania wszystkich politycznych, granicznych i handlowych posunięć (...) i zawierania traktatów. Jego głównym celem było ustanowienie szerokiego i łatwego dostępu rodzimego handlu i przemysłuwgłąbAzjiŚrodkowej. MającprzyzwoleniePteresburga,wkwietniu1868rokuvonKaufmannwyruszyłna Samarkandę. Nad rzeką Zierawszan jego siłom zagrodziły drogę wojska emira Buchary, który zaŜądał ustąpienia Rosjan z DŜizaku i innych miast zajętych poprzedniegoroku.Kaufmann domagał się natomiastkontrybucji irezygnacjiz roszczeńdoutraconychterytoriów.Wobecfiaskanegocjacji,generałwydałrozkaz sforsowaniarzeki,nacowojskaemirazareagowałyodwrotem.Dziękitemu1maja RosjaniebezprzeszkódzajęliSamarkandę,a11maja–miastoUrgut.Czterydni później opanowali Katta Kurgan, ostatnie z waŜniejszych miast na drodze do stolicychanatu–Buchary.ZwycięskipochódRosjanpowstrzymałydopierowieści 2008-04-06 Historia Rosji - serwis historyczny Page 4 of 5 o wybuchu powstania w Samarkandzie, przeciwko nieduŜemu garnizonowi pozostawionemutamprzezKaufmanna. EmirBuchary,stojącwobliczunieuchronnejklęski,zdecydowałsięnapodjęcie rokowań. 23 czerwca zawarto pokój, na mocy którego przyznano Imperium Rosyjskiemu zdobyte wcześniej terytoria, prawo swobodnego handlu oraz zakładania kompani handlowych, zaś obywatelom Rosji prawo przejazdu i nietykalność osobistą. Buchara musiała ponadto wypłacić 500 tysięcy rubli kontrybucji, których zastawem miały być miasta Samarkanda i Katta Kurgana (anektowaneformalnieprzezRosjękilkalatpóźniej).Cesarstwoniezdecydowało sięnaformalnąlikwidacjęemiratuzewzględunaobawyprzedreakcjąWielkiej Brytanii,leczpodporządkowałogosobiefaktycznie. PopodbojuBucharyiKokandupozakontroląRosjipozostawałajuŜtylkoChiwa. Cieszyłasięonauzasadnionąopiniąpaństwabezprawiainiewolnictwa,awładze carskie nie mogły znieść zwłaszcza grabienia przez Ŝołnierzy Chiwy karawan kupieckichiściąganiaprzeznichpodatkówodnominalniepodległychRosjiludów. Niezwłocznie po utworzeniu generałgubernatorstwa Turkiestanu von Kaufmann zaproponował Chiwie traktat pokojowy, gwarantujący wolny przepływ ludności, nieingerowaniewsprawysąsiedzkieiwolnyhandel.NalegałrównieŜnaspotkanie obustroniuzgodnieniestanowisk.JednocześniewraporciedoPetersburgaz1870 roku proponował operację wojskową. Doszła ona do skutku w 1873 roku i od początkuzapowiadałasięjakobardzotrudna,zewzględunafakt,ŜeChiwędzieliło 600milpustyniodTaszkientui930odOrenburga.Ekspedycjaliczyła13tys.ludzi podzielonych na cztery oddziały. Obfitująca w dramatyczne epizody wyprawa zakończyła się sukcesem tylko dzięki zdecydowaniu dowódcy jednej z armii, generałowiWierowkinowi,któremuudałosięzdobyćChiwę.Pozostalidowódcydali pokazbezmyślnościitchórzostwa,stojącywraŜącejsprzecznościzbohaterstwem poprzednichrosyjskichkampanii.PokonanychanatChiwyuznałsięzaprotektorat Cesarstwa rosyjskiego i odstąpił tereny na prawym brzegu Amu Darii. Rosja zagwarantowała sobie takŜe przywileje handlowe oraz wypłatę kontrybucji wojennych. Ostateczny podbój Azji Środkowej zakończył się kilka lat później. Najpierw, po nieudanympowstaniu1875roku,zlikwidowanochanatKokandzkiiprzyłączonogo doRosjijakoobwódfergański.Następnieodkońcalatsiedemdziesiątychdo1885 rokuanektowanostopniowostepyTurkmenistanu,zdobyciemafgańskiejtwierdzy Kuszka. Dominacja i podboje Rosji w Azji Środkowej groziły wojną z Wielką Brytanią,zainteresowanąekspansjąnapółnocodposiadanychterytoriów.Rosjanie uznali jednak, Ŝe Anglicy skłonni będą do kompromisów, podobnie jak w 1869 roku, kiedy to Rosja z zrzekając się pretensji do dwóch małych chanatów na korzyśćAnglii,mogłaswobodniepodporządkowaćsobieChiwę.Itymrazemobie stronydoszłydokompromisu.Wpaździerniku1885rokuwPetersburgudoszłodo zawarcia porozumienia, w którym ustalano granicę rosyjskoafgańską będącą jednocześnierozgraniczeniemstrefwpływów. Apla Obszar Azji Środkowej obejmuje tereny dzisiejszego Uzbekistanu, Kirgistanu i Turkmenistanu,atakŜeczęściowoKazachstanu.Ludyzamieszkująceteobszary, pochodzą od autochtonicznych mieszkańców Azji Środkowej, koczowniczych plemiontureckichimongolskich.IchjęzykinaleŜądogrupytureckiej.Napoczątku XIII wieku najsilniejszym państwem w Azji Centralnej był staroŜytny Chorezm, słynącyzbogactwipotęŜnychmiast(Buchara,Samarkanda,ChodŜent,Urgencz, Merw). W latach 1219–1230 Azja Środkowa została opanowana przez Czyngis chana,aporozpadziejegoimperiumweszławskładZłotejOrdy,odktórejdoXV wiekuzaleŜałaRuś.Wyswobodziwszysięzmongolskiegojarzma,corazsilniejsze państwomoskiewskiewXVIwiekuzaczęłookresekspansjinawschód,którego kamieniami milowymi było podporządkowanie chanatów Astrachańskiego i 2008-04-06 Historia Rosji - serwis historyczny Page 5 of 5 Kazańskiego, a wkrótce równieŜ Syberyjskiego. Na granicy ze stepami zamieszkanymiprzezKazachówzeŚredniejiMałejOrdypowstałowówczasszereg twierdz(m.in.Orenburg,Troick,Pietropawłowsk,OmskiSiemipałatyńsk),którez czasemstworzyłysystemumocnieńodmorzaKaspijskiegodogranicyzChinami. TerenydzisiejszegoKazachstanudopaństwarosyjskiegowłączanebyłystopniowo od początku wieku XVIII do lat dwudziestych XIX wieku. Ekspansja ta miała charakter w zasadzie pokojowy i sprowadzała się do zakładania garnizonów wojskowychibudowaniutwierdzwstrategiczniedogodnychmiejscach.Rosjanie sprawowalifunkcjerozjemcówmiędzynieustanniezwalczającymisięprzywódcami poszczególnychordKazaskich,atakŜechroniliichprzedłupieŜczyminajazdami TurkmenówiKirgizów. Na południu w XVII i XVIII wieku uformowały się trzy organizmy państwowe, którychgranicecechowałapewnapłynność.Byłtonieustanniezesobąwalczące chanatChiwy(graniczącymnapółnocyzmorzemAralskimiotoczonymzewsząd wielkąpustyniąturańską),chanatKokandu(nawschódodTienszan)orazemirat Buchary(połoŜonynadAmuDarią).IchludnośćstanowiliprzedewszystkimUzbecy zamieszkujący we wszystkich trzech państwach, oraz Kirgizi i Kazachowie stanowiący większość społeczności Kokandu liczącej 3,5 mln mieszkańców. Dwumilionowy emirat Buchary, zamieszkany był głównie przez Turkmenów, ale jegoelitęstanowiliUzbecypodobniejakwchanaciepółmilionowejChiwy.Rządyw tych państwach miały charakter absolutny, dziedziczna władza opierała się na rozgałęzionejbiurokracjiurzędniczej.Obogactwietychkraindecydowałoprzede wszystkim korzystne połoŜenie wzdłuŜ szlaków handlowych wiodących z Indii i ChindoEuropy. SkomentujnaForum SerwisHistorycznyHistoriaRosji 2008-04-06 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |