W. Wierzbieniec Przemiany w społeczności źydowskiej Przemyśla w okresie Autonomii Galicji, Żydzi, Żydzi
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Studia Judaica 1: 1998 nr 2 (ss. 201-220) Wac‡aw Wierzbieniec Krak ó w – Rzesz ó w PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ PRZEMY Œ LA W OKRESIE AUTONOMII GALICJI PR Ó BA OCENY * UWAGI WST˚PNE Druga po‡owa XIX i pocz„tek wieku XX to pomy œ lny okres rozwoju Przemy œ la. Mia‡ on istotne konsekwencje dla miejscowej ludno œ ci, w tym ¿ydowskiej, kt ó ra odr ó ¿nia‡a siŒ wyra Ÿ nie od reszty mieszkaæc ó w. Jej odmienno œæ wyra¿a‡a siŒ w religii, jŒzyku, organizacji gminnej oraz szcze- g ó lnie widocznym od koæca XIX wieku poczuciu narodowej odrŒbno œ ci. 1 Na dystans dziel„cy spo‡eczno œæ ¿ydowsk„ od chrze œ cijaæskiego otocze- nia istotny wp‡yw wywiera‡a rywalizacja na polu ekonomicznym, nasila- j„ca siŒ w Przemy œ lu od II po‡owy XIX wieku. By‡o to zwi„zane g‡ ó wnie ze zwielokrotnion„ w tym okresie wymian„ us‡ug. Podobne tendencje wystŒpowa‡y w innych miastach Galicji, zar ó wno tych w kt ó rych istnia‡y znaczne liczebnie skupiska ¯ yd ó w (np. w Krakowie), jak i w ma‡ych sztet‡, do kt ó rych przyk‡adowo mo¿na zaliczy æ Frysztak. 2 Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 roku sytuacja prawna ¯ y- d ó w przemyskich, podobnie jak pozosta‡ej ludno œ ci ¿ydowskiej, kt ó ra * Rozszerzona wersja referatu wyg‡oszonego na konferencji „ Z‡oty wiek ¯ yd ó w w Galicji ” , Krak ó w (30 V – 1 VI 1998). 1 Por. M. S c h o r r: Aus der Geschichte der Juden in Przemy œ l, Wien 1915; Przemy œ l Memorial Book, pod red. A. M e n c z e r a: Tel-Aviv 1964; W. W i e r z b i e n i e c: Prze- myska izraelicka gmina wyznaniowa w okresie autonomii Galicji,, „ Przemyskie Zapiski Historyczne ” 6-7: 1989-1990, s. 173-194; tego¿: ¯ ycie kulturalno-o œ wiatowe ¯ yd ó w prze- myskich w okresie autonomii Galicji, w: ¯ ydzi w Ma‡opolsce. Studia z dziej ó w osad- nictwa i ¿ycia spo‡ecznego, pr. zbior. pod red. F. K i r y k a, Przemy œ l 1991, s. 207-222; A. F e n c z a k: Uwagi o rozmieszczeniu ludno œ ci ¿ydowskiej w Przemy œ lu na prze‡omie wieku XIX i XX, w: ¯ ydzi w Ma‡opolsce, s. 265-271 oraz W. W i e r z b i e n i e c: Spo‡ecz- no œæ ¿ydowska Przemy œ la w latach 1918-1939, Rzesz ó w 1996. 2 Por. K. M a r c i n k o w s k i: Krwawe nieszpory we Frysztaku w 1898 roku, Fila- delfia 1983, s. 7-13; A. ¯ b i k o w s k i: ¯ ydzi krakowscy i ich gmina w latach 1869-1919, Warszawa 1994, s. 312-313. 202 WAC£AW WIERZBIENIEC zamieszkiwa‡a tereny przy‡„czone do Austrii, uleg‡a zmianie. Pomimo jednak wprowadzenia wobec ¯ yd ó w szeregu restrykcji, m.in. wysokich op‡at za pozwolenie na zawarcie ma‡¿eæstwa, utrudnieæ przy wydawaniu zezwoleæ na zamieszkanie w mie œ cie i prowadzenie dzia‡alno œ ci gospo- darczej, ludno œæ ¿ydowska Przemy œ la stale wzrasta‡a, osi„gaj„c w 1857 roku 4180 os ó b, co stanowi‡o niemal 40% mieszkaæc ó w. 3 Ponadto wi- doczn„ tendencj„ by‡o sta‡e umacnianie przez ludno œæ ¿ydowsk„ pozycji ekonomicznej w mie œ cie. Wyra¿a‡o siŒ to we wzro œ cie liczby nale¿„cych do niej nieruchomo œ ci, warsztat ó w rzemie œ lniczych i przedsiŒbiorstw han- dlowych. Nale¿y wskaza æ tak¿e na przemiany jej religijno œ ci. Ju¿ w pier- wszej po‡owie XIX wieku w œ r ó d znacznej czŒ œ ci przemyskich ¯ yd ó w sil- ne wp‡ywy zyska‡ chasydyzm, cho æ jednocze œ nie aktywni byli w mie œ cie zwolennicy Haskali. 4 PodjŒta pr ó ba oceny przemian zachodz„cych w œ r ó d spo‡eczno œ ci ¿y- dowskiej Przemy œ la w dobie autonomii (1867-1918) znajduje uzasadnie- nie w istnieniu w tym mie œ cie znacz„cego skupiska tej ludno œ ci. Procesy spo‡eczne w niej zachodz„ce s„ jednocze œ nie typowe dla spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej, zamieszkuj„cej inne œ redniej wielko œ ci miasta Galicji w do- bie autonomii. I. DYNAMIKA ROZWOJU I AKTYWNO Œ ˘ GOSPODARCZA LUDNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ W Przemy œ lu, po‡o¿onym na pograniczu etnicznym polsko-ukraiæ- skim, mieszka‡a zasadniczo ludno œæ polska, ¿ydowska i ukraiæska. W po- ‡owie XIX wieku pod wzglŒdem liczebno œ ci w strukturze narodowo œ - ciowej miasta ¯ ydzi zajmowali pierwsze miejsce. Na pocz„tku okresu autonomii, w 1869 roku, utracili je na rzecz Polak ó w. Taki stan utrzymy- wa‡ siŒ do II wojny œ wiatowej. Jednocze œ nie w dobie autonomii nastŒpo- wa‡ w Galicji systematyczny wzrost liczby ludno œ ci ¿ydowskiej, cho æ jej udzia‡ w og ó lnym zaludnieniu tej prowincji od 1890 roku z wolna mala‡. 5 Stosunki demograficzne w Przemy œ lu charakteryzowa‡a podobna tenden- cja. NastŒpowa‡ wzrost ludno œ ci ¿ydowskiej w liczbach bezwzglŒdnych, mala‡ natomiast jej procentowy udzia‡ w ca‡ej populacji miasta. Pomimo, ¿e od 1869 do 1910 roku spo‡eczno œæ ¿ydowska Przemy œ la wzros‡a a¿ o blisko 270% (z 5962 do 16062 os ó b), to jednocze œ nie jej procentowy udzia‡ w ca‡ej populacji miasta zmniejszy‡ siŒ z 41% do 30%. 3 W. K r a m a r z: Ludno œæ Przemy œ la w latach 1521-1921, Przemy œ l 1930, s. 55. 4 Encyclopedia Judaica, Jerusalem 1972, vol. 13, kol. 1298. 5 J. M i c h a l e w i c z, Elementy demografii historycznej, Warszawa 1979, s. 167. PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ PRZEMY Œ LA 203 Nale¿y zaznaczy æ , ¿e na prze‡omie XIX i XX wieku Przemy œ l liczy‡ 46 tys. mieszkaæc ó w i by‡ trzecim, po Lwowie i Krakowie, pod wzglŒ- dem wielko œ ci miastem Galicji. W sferze demograficznej g‡ ó wn„ cech„ r ó ¿ni„c„ Przemy œ l od innych miast Galicji w drugiej po‡owie XIX wieku by‡a wyj„tkowo silna dynamika wzrostu og ó lnej liczby ludno œ ci, w tym tak¿e ludno œ ci ¿ydowskiej. Przemy œ l zaj„‡ pod tym wzglŒdem pierwsze miejsce, w œ r ó d wiŒkszych (ponad 25 tysiŒcznych wed‡ug stanu z roku 1910) miast Galicji. Istotnie na ilo œ ciowy wzrost ludno œ ci Przemy œ la w okresie autonomii wp‡ynŒ‡a imigracja, spowodowana po‡„czeniem miasta lini„ kolejow„, budow„ twierdzy i rozwojem szkolnictwa œ redniego. W 1859 roku Prze- my œ l zosta‡ po‡„czony lini„ kolejow„ z Krakowem, a w roku 1861 ze Lwo- wem. NastŒpnie, w roku 1872 uruchomiono liniŒ kolejow„ przez Chyr ó w na WŒgry. W ten spos ó b miasto po‡„czone zosta‡o z najwiŒkszymi cen- trami przemys‡u i handlu w Galicji, co wp‡ywa‡o na jego rozw ó j gospo- darczy, a tym samym na wzrost liczby ludno œ ci. Zagro¿enie ze strony Rosji by‡o z kolei przyczyn„ podjŒcia w 1873 roku przez w‡adze wojskowe Austrii decyzji o rozbudowie dotychczasowych umocnieæ w Przemy œ lu i jego okolicy do twierdzy pierwszej klasy, jako g‡ ó wnego punktu strate- gicznego w Galicji. Ostatecznie w 1883 roku Przemy œ l otrzyma‡ status twierdzy (Festung), kt ó rej r ó wnocze œ nie przydzielono odpowiedni„ za‡ogŒ. Na prze‡omie XIX i XX wieku za‡oga miejscowego garnizonu stanowi‡a oko‡o 20% og ó ‡u mieszkaæc ó w miasta. 6 Kolejnym elementem stymulu- j„cym migracjŒ do Przemy œ la by‡ rozw ó j szkolnictwa œ redniego, kt ó ry powodowa‡ wzrost liczby uczni ó w szukaj„cych w mie œ cie mo¿liwo œ ci zdo- bycia wykszta‡cenia. Na prze‡omie XIX i XX wieku uczy‡o siŒ w Prze- my œ lu ponad tysi„c uczni ó w, pochodz„cych spoza miasta. 7 W œ r ó d wymienionych czynnik ó w najwa¿niejszym, wp‡ywaj„cym w spos ó b zasadniczy na rozw ó j gospodarczy i wzrost liczby ludno œ ci mia- sta, by‡a budowa i funkcjonowanie twierdzy. Znaczna czŒ œæ zdominowa- nego przez ludno œæ ¿ydowsk„ miejscowego przemys‡u (zreszt„ niewiel- kiego), rzemios‡a i handlu nastawiona by‡a na potrzeby twierdzy. Pro- dukcja na rzecz zaopatrzenia wojska wp‡ywa‡a korzystnie na po‡o¿enie ekonomiczne ludno œ ci ¿ydowskiej i jej rozw ó j ilo œ ciowy. Jak wspomniano, Przemy œ l nale¿a‡ do najwiŒkszych skupisk lud- no œ ci ¿ydowskiej w Galicji. Od koæca XIX wieku pod wzglŒdem liczby 6 A. F e n c z a k, jw. s. 266-267; Z. K o n i e c z n y: Ruch robotniczy w regionie prze- myskim 1878-1948, Rzesz ó w 1986, s. 10. 7 W. K r a m a r z, jw. s. 52. 204 WAC£AW WIERZBIENIEC ¿ydowskich mieszkaæc ó w zajmowa‡ czwarte miejsce po Lwowie, Krako- wie i Ko‡omyi. 8 Nie mog„ wiŒc dziwi æ s‡owa, jakimi przybysz z Rosji, Wasilij Kielsijew, rozpocz„‡ opis Przemy œ la, kt ó ry odwiedzi‡ w 1866 roku: „¯ ydzi, ¯ ydzi, ¯ ydzi – gdzie bym siŒ nie odwr ó ci‡, jestem w kr ó lestwie ¯ yd ó w. Pewnie tutaj wszystko tak siŒ uk‡ada, ¿e bez ¯ yd ó w nie da siŒ uczyni æ ani kroku ” . 9 Ludno œæ ¿ydowska zamieszkuj„ca Przemy œ l odgry- wa‡a znacz„c„ rolŒ w gospodarce miasta, stanowi„c najsilniejszy ekono- micznie element spo œ r ó d tutejszych grup etnicznych. O jej sile ekono- micznej w por ó wnaniu z innymi nacjami œ wiadczy æ mo¿e wiele czynni- k ó w. Jednym z nich by‡ stan posiadania nieruchomo œ ci. W drugiej po‡owie XIX wieku zauwa¿alna by‡a w œ r ó d przemyskich ¯ yd ó w sta‡a tendencja do osiedlania siŒ poza obrŒbem dotychczasowego miejsca zamieszkania, tzw. miastem ¿ydowskim, zlokalizowanym w Œ r ó dmie œ ciu nieopodal Sanu, gdzie istnia‡a najstarsza synagoga (pochodz„ca z XVI wieku) oraz siedziba w‡adz gminy wyznaniowej. W analizowanym okresie obszar ten zamiesz- kiwa‡a g‡ ó wnie najubo¿sza ludno œæ ¿ydowska. Osoby zamo¿ne osiedla‡y siŒ natomiast w innych czŒ œ ciach miasta – w Œ r ó dmie œ ciu, w obrŒbie rynku oraz w innych dzielnicach. Zw‡aszcza na Lwowskim Przedmie œ ciu a tak¿e na Zasaniu nastŒpowa‡ szybki rozw ó j stanu posiadania ¯ yd ó w przemys- kich i wzrost ilo œ ci budowanych przez nich w tych dzielnicach kamienic czynszowych. Szczeg ó lnym wyrazem rozbudowy Przemy œ la przez ludno œæ ¿ydowsk„ by‡o wzniesienie w roku 1892 synagogi na Zasaniu, a w roku 1905 nowej synagogi (tzw. synagogi Scheinbacha) na Lwowskim Przed- mie œ ciu. 10 Pod koniec okresu autonomii do ludno œ ci ¿ydowskiej nale¿a‡o oko‡o 35% nieruchomo œ ci na terenie miasta. 11 Przemy œ l by‡ g‡ ó wnie o œ rodkiem rzemie œ lniczym z ma‡ymi fabryka- mi, zak‡adami rzemie œ lniczymi i przedsiŒbiorstwami budowlanymi. W œ r ó d miejscowej spo‡eczno œ ci ¿ydowskiej nie wytworzy‡a siŒ wiŒc grupa wiel- kich potentat ó w finansowych. Wyj„tkiem mo¿e by æ jedynie rodzina Fraen- kl ó w, do kt ó rej nale¿a‡ jeden z najwiŒkszych m‡yn ó w parowych w Ga- licji, za‡o¿ony w 1866 roku. 12 Podobnie jak w innych miastach, ludno œæ ¿ydowska zdominowa‡a miejscowe rzemios‡o i handel, aktywnie uczestnicz„c w wymianie po- 8 B. W a s i u t y æ s k i: Ludno œæ ¿ydowska w Polsce w wiekach XIX i XX. Studium statystyczne, Warszawa 1930, s. 111, 116, 122. 9 W. K i e l s i j e w: Galiczyna i Mo‡dawija. Putiewyja pi œ ma, S. Pieterburg 1868, s. 7. 10 A. F e n c z a k, jw. s. 270. 11 Wykaz ulic, plac ó w i dom ó w w mie œ cie Przemy œ lu, Przemy œ l 1910, passim; „ Ziemia Przemyska ” 1914 nr 8, s. 1-2 (z 21 II). 12 M. O r ‡ o w i c z: Ilustrowany przewodnik po Przemy œ lu i okolicy, Lw ó w 1917, s. 30. PRZEMIANY W SPO£ECZNO Œ CI ¯ YDOWSKIEJ PRZEMY Œ LA 205 miŒdzy miastem a wsi„. W Przemy œ lu oko‡o 1914 roku istnia‡y 52 ¿y- dowskie zak‡ady rze Ÿ nicze, 63 piekarskie, 59 krawieckich i 32 stolarskie. Niewielka czŒ œæ ludno œ ci ¿ydowskiej wykonywa‡a zawody urzŒdnicze. W œ r ó d wolnych zawod ó w ¯ ydzi zdecydowanie dominowali jako adwo- kaci, stanowi„c pod koniec okresu autonomicznego 70% og ó ‡u przedsta- wicieli tego zawodu w Przemy œ lu. 13 W handlu napotykano nasilaj„c„ siŒ od pocz„tku lat 80-tych XIX w. konkurencjŒ ze strony ludno œ ci polskiej i ukraiæskiej, kt ó ra w tym okresie zaczŒ‡a tworzy æ r ó ¿nego typu sp ó ‡dzielnie. W tej swoistej walce pr ó bo- wano podejmowa æ tak¿e œ rodki pozaekonomiczne. Przyk‡adowo w 1911 roku wysuniŒto na posiedzeniu Rady Miejskiej Przemy œ la propozycjŒ, aby ograniczy æ ludno œ ci ¿ydowskiej mo¿liwo œæ dostŒpu tylko do wybranych bazar ó w w mie œ cie. Propozycja ta nie zosta‡a jednak przyjŒta. 14 Stan posiadania w‡asno œ ci hipotecznej, dominacja w przemy œ le i han- dlu to istotne czynniki wp‡ywaj„ce na œ wiadomo œæ przeciwstawno œ ci inte- res ó w ekonomicznych i pog‡Œbianie poczucia odrŒbno œ ci pomiŒdzy lud- no œ ci„ ¿ydowsk„ a nie¿ydowsk„. Nale¿y jednak wyra Ÿ nie zaznaczy æ , ¿e w œ r ó d ¯ yd ó w przemyskich istnia‡o bardzo du¿e zr ó ¿nicowanie maj„tko- we, a zdecydowan„ wiŒkszo œæ stanowili ludzie niezamo¿ni. Istnia‡a tak¿e znaczna grupa najubo¿szych, kt ó rzy zmuszeni byli korzysta æ z pomocy r ó ¿nego typu organizacji charytatywnych i gminy wyznaniowej. Organi- zowana pomoc mo¿liwa by‡a z regu‡y dziŒki bardziej zamo¿nym przed- stawicielom tej spo‡eczno œ ci. Pewn„ formŒ pomocy stanowi‡y tak¿e tanie kredyty, udzielane przez ¿ydowskie sp ó ‡dzielnie kredytowe, kt ó rych ‡„cz- nie dzia‡a‡o 21 w r ó ¿nych okresach od po‡owy XIX wieku do wybuchu I wojny œ wiatowej 15 oraz za‡o¿one w Przemy œ lu w 1913 roku „ Jewish Colonisation Association ” (JCA). 16 II. GMINA WYZNANIOWA ORAZ ORGANIZACJE O CHARAKTERZE SPO£ECZNYM I RELIGIJNYM Najbardziej znacz„cym o œ rodkiem ¿ycia spo‡eczno œ ci przemyskich ¯ yd ó w w okresie autonomii by‡a gmina wyznaniowa, kt ó ra opr ó cz mo¿- liwo œ ci zaspokajania potrzeb religijnych, dawa‡a ka¿demu nale¿„cemu 13 E. P e r s o w s k i: Przemy œ l pod rz„dami austriackimi 1772-1918, w: Tysi„c lat Przemy œ la, cz. 2, Warszawa-Krak ó w 1974, s. 90. 14 „ Nowy G‡os Przemyski ” 1911 nr 52, s. 2 (z 5 XII). 15 Z. F e l c z y æ s k i, Sto lat dzia‡alno œ ci Banku Rzemie œ lnik ó w i Rolnik ó w w Prze- my œ lu, Przemy œ l 1969, s. 38-41. 16 „ Nowy G‡os Przemyski ” 1913 nr 8, s. 2 (z 23 II). [ Pobierz całość w formacie PDF ] |