W.Ligęza O poezji W. Szymborskiej świat w stanie korekty, filologia polska
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
WOJCIECH LIGĘZA „O POEZJI WISŁAWY SZYMBORSKIEJ ŚWIAT W STANIE KOREKTY” W poezji Wisławy Szymborskiej człowiek postrzegany jest z perspektywy całego istnienia – wszystkich rzeczy, w ich trwaniu i zmianie, w rozkwicie i śmierci, tajemnicy prapoczątków i niewiadomych ostatecznych przeznaczeń. Wtopiony zostaje w rozmaitość form natury, przykuty do łańcucha ewolucji, a jednocześnie poprzez dar oraz przekleństwo świadomości zyskuje pozycję osobną, tak dalece, że jako wyjątek wśród stworzeń, odczuwa kosmiczne osamotnienie. Człowiek powinien czuć się ukoronowaniem bytów przyrodniczych, a tymczasem wg poetki ludzkość to zbiorowisko agresorów w świecie natury. W oryginalnym ujęciu poetyckim Szymborskiej jednostka to jak gdyby żywe muzeum przyrodnicze. Ciało przechowuje bowiem pamięć o poprzednikach w historii naturalnej. Bytuje w wielu czasach równocześnie. Wisława Szymborska zaskakuje czytelnika swobodą poetyckiego wysłowienia, które omija pułapki raz na zawsze ustalonej dykcji, nie podlega przelotnym poetyckim modom. Szymborska ceni innowacje i niespodzianki. Zderza ze sobą różne rodzaje języka: od klasycystycznej przejrzystości wypowiedzi przechodzi do odnowionych barokowych konceptów, precyzję aforyzmu przeciwstawia żywiołowi mowy codziennej, łączy metaforę z rzeczowymi opowieściami, w których ważną rolę odgrywa zwykły konkret. Poetka nie godzi się na żadną postać zamkniętego w języku świata. Rozbija schematy mowy, nie dowierza powszechnie aprobowanym wartościom. Nie narzuca czytelnikowi własnego zdania. Nie toleruje schematów myślenia i zdecydowanie odrzuca postawy mentorskie. Wisława Szymborska to poetka wyszukanego konceptu, zaskakującej swobody wypowiedzi, niezwykłej gry z rozmaitymi stylami literackimi, również z polszczyzną kolokwialną. Szymborka odrzuca myślenie utopijne, nie liczące się z realiami życia. Nie godzi się na łatwy, choć efektowny, literacki eskapizm. POCZĄTEK I. Po wojnie Debiut nieistniejący Debiut Wisławy Szymborskiej przypadł na czas po katastrofie. Trwała jeszcze wojna, kiedy w trzecim numerze „Walki”, w marcu 1945 r., ukazał się wiersz zatytułowany Szukam słowa . Redaktorzy tego dodatku do „Dziennika Polskiego”, Adam Włodek i Tadeusz Jęczalik, znacznie skrócili i przeredagowali utwór Szymborskiej Jacy , zmieniając również pierwotny tytuł. Początki twórczości Wisławy Szymborskiej łączą się z krótkimi formami prozy, nie z poezją. Poza kilkoma wzmiankami o tych próbach nie wiemy nic. Opowiadania Szymborskiej pisane w czasie wojny z jednym wyjątkiem, jakim był ulotny druk, nie były nigdy publikowane. Poetka pragnie usunąć linie podziału między formą liryczną a żywiołem zdarzeniowości, chętnie sięga w wierszach po anegdotę, nie ma zaufania do wysublimowanych poetyzacji, nie popartych szczegółami zaczerpniętymi z potocznego doświadczenia. Niezbyt ceni technikę bezpośredniego wyznania. Podziwiani przez Szymborską poeci: Julian Przyboś Czesław Miłosz Jerzy Zagórski Wczesne wiersze Szymborskiej – właściwości warsztatu poetyckiego: rygor konstrukcji oryginalna metafora lapidarność wyrafinowane gry słowne Pierwsze utwory Szymborskiej wpisywały się w rozleglejszy kontekst spraw istotnych dla rówieśników z kręgu „Walki”. „Walka” to pismo, które wychodziło zaledwie kilka miesięcy pierwszej połowy roku 1945 (17 numerów). W okresie zamkniętym zjazdem szczecińskim ZLP (w styczniu 1949 r.) Szymborska publikowała m.in. w: „Świetlicy Krakowskiej” „Dzienniku Literackim” „Odrodzeniu” „Pokoleniu” Zapis doświadczenia Szukam słowa – pierwszy opublikowany przez poetkę wiersz Rozliczenia z katastrofą wojenną dokonują się u Szymborskiej w dwojakim trybie: 1. pokoleniowy podmiot zbiorowy podejmuje kwestię niewdzięcznej edukacji historycznej w czasach grozy i biorąc odpowiedzialność za powstający ład powojenny, stara się na powrót zintegrować rozbitą świadomość. 2. Ujawnia się osobna wyobraźnia twórcza Szymborskiej. Poetka zaskakuje czytelnika oryginalnością postrzegania, a także niezwykłością literackich obrazów i słownych skojarzeń. Pamięć o wrześniu liryk ten lokuje się najbliżej awangardy, wskazuje na to układ obrazów metaforycznych, eliptyczna składnia, rytm pytań, precyzujących znaczenia, ale także wprowadzających polisemiczne komplikacje Cechy poetyki Wisławy Szymborskiej: kolokwialna swoboda wypowiedzi rozbijanie i deleksykalizowanie związków frazeologicznych paradoksy zderzenie dyskursu z anegdotą BEZ KOREKTY I. Uwikłania w nowomowę Ideologiczna wiara W wierszach z dwóch zbiorów Dlatego żyjemy (1952) oraz Pytania zadawane sobie (1954), Wisława Szymborska przejmuje zadekretowaną w czasie zjazdu szczecińskiego poetykę socrealizmu. Poetka: powściąga wrażliwość artystyczną oddala potrzebę poszukiwań redukuje wielowymiarową prawdę o świecie przyłącza się do chóru apologetów, przyjmując ustalone w literackim ceremoniale sposoby mówienia oraz akcentując narzucane przez komunistycznych mocodawców wykładnie wybranych tylko zjawisk, godnych propagandowego wykorzystania Retoryka socrealizmu została przez poetkę biegle przyswojona, ale dostrzec należy próby ominięcia potężnej i zaborczej nowomowy. W wierszach Szymborskiej z czasów stalinowskich znajdziemy oryginalne rozwiązania – poparte świetnym rzemiosłem literackim. Bo i nie wszystko w literaturze socrealistycznej podlegało kontroli. W numerze „Życia Literackiego” poświęconym projektowaniu, jak się okazało, „dobrej, lecz mało używanej” ustawy zasadniczej z roku 1952 znalazł się wiersz Gdy nad kołyską Ludowej Konstytucji do wspomnień sięga stara robotnica , a w numerze żałobnym tego pisma – przygotowanym po śmierci Stalina – opublikowano utwór Ten dzień. Wypowiedzi poetyckie lokują się blisko artykułów wstępnych, mocno nasyconych zdaniami propagandowymi lub, co jest częstej u Szymborskiej, wiersz staje się przedłużeniem, powtórnym opracowaniem wiadomości przeczytanych w gazecie. Gazeta służy pisarzowi jako skarbczyk tematów, podręczna encyklopedia, duchowy przewodnik. Nie ma ucieczki od gazety. Poezja ma naśladować gazetę, ale też to medium wyręczać. Oczywisty jest gazetowy rodowód wierszy Pieśń o zbrodniarzu wojennym, Tarcza, Z Korei. Szymborska sięga do repertuaru pozaliterackich użytkowych sposobów komunikacji, szczególnie związanych z dydaktyką społeczną. Wielką karierę zrobiły wtedy mowy i przemowy, pogadanki, nieustające apele, publiczne wypytywania, Orwelowskie minuty nienawiści. Pieśni masowe, filmy dla mas i kolektywne zabawy. Natrętny obszar napisów: hasła i slogany, pouczenia i przypomnienia. Człowiek pojedynczy nie mógł być ani na chwilę pozostawiony samemu sobie. Stylizacja folklorystyczna stała się swoistym natręctwem poetów socrealizmu. Propagandowe jej zastosowania w utworach o kolektywizacji, traktorach i postępie pełne są niezamierzonych efektów humorystycznych. Szymborska jest tu wyjątkiem. Z dziedzictwa folkloru korzysta niezwykle rzadko i w ograniczonym zakresie. Nie eksploatuje motywów, sięga jedynie po układy wersyfikacyjne i syntaktyczne oraz zakorzenia wypowiedzi w odwiecznej mądrości zbiorowej. Literackie nawiązania do techniki filmowej: List Edwarda Dembskiego do ojca nakładanie się obrazów z różnych czasów i miejsc przechodzenie kamery z obiektu na obiekt przejścia z planu ogólnego na zbliżenia nerwowe, szybkie cięcia kadrów Malowidło w Pałacu Zimowym interferencje dwóch światów – prawdziwego i namalowanego (widzianego w lustrze) gry optyczne załamującego się światła dynamika ruchu i znieruchomienia wyodrębnianie okiem kamery szczegółów plastyczna wyrazistość Wisława Szymborska przystosowywała wzory literackie z przeszłości do zadań agitacji, budując z tych znaków języka porozumienie z czytelnikami. Socrealizm znał tylko dni świąteczne. Wielka wagę przywiązywano do rocznic i jubileuszów, kongresów i zjazdów. Budowano ołtarze dla Partii oraz komunistycznych świętych. Wśród gatunków wyróżniała się: oda bliski jej panegiryk Wśród figur stylu: hiperbola peryfraza Powrót gatunków, w których ważną rolę odgrywała wyszukana pochwała, przybrał rozmiarów epidemii literackiej. Licytowano się na koncepty, ale oryginalność pomysłów, ograniczana przez etykietę ideologiczną, wyczerpywała się szybko. Patos i zachwyt to w tamtej epoce instrumenty najczęściej używane. KOREKTA JĘZYKA Świat w stanie korekty – metafora ta nazywa zasady ontologii poetyckiej, jest pytaniem o literacki światopogląd, kontaktuje się z opisem formy lirycznej, przywodzi na myśl zagadnienia stylistyki oraz retoryki. Opisywany świat poetycki znajduje się w ruchu. Nie zamyka się w ostatecznym kształcie. Objawia miejsca puste lub nadmiernie zamieszkane. Nagromadzenie rzeczy różnych domaga się wciąż porządkowania. Proces ten nie może się zakończyć, gdyż zawsze pozostaje jakiś nie wykorzystany punkt widzenia, jakaś zawieszona możliwość. Poezja winna więc zgromadzić naraz wiele oglądów, konfrontować rozmaite punkty widzenia, nigdy nie ufać opiniom utartym. Język poetycki Szymborskiej otwarty jest na niespodziankę, na zmianę, której nie potrafimy przewidzieć. Każdy nowy wynalazek słowny, nadając sferze określanego inny odcień znaczenia, kwestionuje równocześnie istniejącą wiedzę na dany i zadany temat. W poezji Szymborskiej przywołania gotowych przekonań opatrzone są zawsze znakiem pytania, wątpienia lub negacji. Wypowiedź poetycka stara się ogarnąć jak najwięcej wymiarów napotykanych zjawisk, lecz wypełnienie wszystkich możliwości to oczywista utopia. Dlatego opis rzeczywistości dokonuje się na tle rozproszenia, umykania doznań i wrażeń. Korekta języka w poezji Szymborskiej nie polega na radykalnych posunięciach, na próbach stwarzania własnych, mocno wykoncypowanych reguł, lecz na dopisywaniu nowych kombinacji słownych (np. w przekształcanych frazeologizmach) i skreślaniu zestawień zanadto zużytych. Zmiany te mają się dokonywać jak gdyby niepostrzeżenie. Stylistyka ujawnia spór z myśleniem mającym szacowną tradycję, a także z wmówieniami i przesądami, które towarzyszą nam na co dzień. Żywiołem poezji Szymborskiej staje się dialog. Każda prawda w poezji Szymborskiej, by mogła zostać przyjęta, musi najpierw przejść przez próbę śmiechu, ironii, wątpienia. Figura zastrzeżenia Semantyczna figura mowy correctio polega na poprawieniu własnego sądu uprzednio wypowiedzianego, który nie okazał się wystarczająco precyzyjny i sugestywny, oraz na wykazaniu błędu w twierdzeniu własnym lub cudzym. Stwierdzenia poetyckie Szymborskiej opatrzone są korygującym „ale”. Opisywana figura ma wiele postaci. Staje się ogólniejszą zasadą języka poetyckiego. Dopowiadanie i przekreślanie sądów, gra w precyzowanie i dostarczanie przykładów i przybliżeń wyróżnia poetykę Szymborskiej. W języku poetyckim Szymborskiej zostaje zapisane wahanie poznawcze. Odnowimy wrażenie, iż wypowiadane prawdy dopiero się tworzą. Natomiast odrzucona zostaje najbardziej nawet oczywista wiedza o rzeczywistości. Ważna jest dla liryki Szymborskiej, opisywana przez krytyków, kategoria zdziwienia. Oczywistość staje się niezwykła, i przeciwnie – fantasmagorie nie są niczym osobliwym. Ludzkie istnienie w poezji poetyki pojmowana jest jako seria przypadków, jako przerwa w niebycie. O języku poetyckim Szymborskiej można pomyśleć tak: słowa i sekwencje słów mają ograniczoną zdolność wyrażania. A zatem, by dotrzeć do wymykającego się nazwaniu przedmiotu, należy łączyć zdania w układy alternatyw, mnożyć wyjaśnienia, dopisywać nowe sensy. Korekta języka w poezji Szymborskiej ma zakres dwojaki: 1. wyznacza przewartościowanie norm gramatyki językowej 2. określa wielorakość relacji pomiędzy składnikami świata poetyckiego Stale obecny w poezji Szymborskiej jest żywioł wątpienia. Nicość to u Szymborskiej geneza każdego istnienia, nie sposób jej więc pominąć, zlekceważyć. Tło istnienia towarzyszy kreacji własnego kosmosu. Wypowiadanie i nazywanie staje się nieustającą walką z pustką, złożoną z klęsk i małych zwycięstw. Człowiek Szymborskiej to kosmiczny wygnaniec i buntownik przeciwko nicości. Słownik kategorii negatywnych w poezji Wisławy Szymborskiej: „niebyt” „nicość” „nic” Skomplikowany sposób wyrażania myśli poprzez podwójną negację w wierszach Szymborskiej osiąga niezwykłą swobodę i naturalność. Wpisany zostaje w tok mowy codziennej. W. Szymborska stroni od zaprzeczeń całkowitych. Zdecydowanie woli negacje cząstkowe. Mówienie przez negację wskazuje dodatkowe możliwości, zapowiada spodziewania bogatsze niż spełnienia. Przeczenie u Szymborskiej różnicuje istniejące zjawiska, sprawdza zasadność mniemań i postaw, inaczej, niż to się przyjęło, wytycza relacje między rzeczami, odróżnia pojedyncze przypadki od uogólnionych schematów. W poezji Szymborskiej postępowi wiedzy odpowiada przyrost wątpliwości. Im mniej zadufania poznawczego, tym lepiej. Myślenie poetyckie Szymborskiej, opierając się na metodycznym zwątpieniu, odrzuca niezbite dowody, w regułach odsłania wyjątki. Wiedzie w stronę tajemnicy, kształci specjalną wrażliwość analityczną nastawioną na zagadki istnienia. Słowa „niebyt”, „nicość”, „nic” w poezji Szymborskiej różnicują warstwy rzeczywistości. Kategorie negatywne służą wyznaczaniu relacji między składnikami różnych światów. Poetka podejmuje wciąż na nowo trud porządkowania. Jeśli orzeka się o tym, że jakaś rzecz nie istnieje, w poezji Szymborskiej oznacza to, że istnieje ona w inny sposób, w odmiennych wymiarach bytu. W. Szymborska traktuje nieistnienie jako „drugą stronę” istnienia, alternatywną, możliwą; poznanie negatywne – jako bezcenną wiedzę o niewiedzy, bez której nie moglibyśmy się uważnie rozejrzeć w świecie, a nieobecność wartości jako domaganie się ich zaistnienia. Sprzeczność i tautologia Szymborska wariacyjnie zmienia sposoby negowania, wynajdując wciąż nowe i niezwykłe przypadki, w których sprawdza się poetyka światów zaprzeczonych. Dojrzała poezja Szymborskiej nie może się obyć bez dialogu. Z myślą o czytelniku-rozmówcy poetka prowadzi sukcesywnie uzupełniany rejestr wątpliwości. Antytezy i paradoksy służą rewidowaniu bezpiecznych, nie dyskusyjnych formuł językowych oraz kwestionowaniu pewników myślenia. Zwraca się tu uwagę na tajemnicze aspekty zjawisk codziennych, niby-banalnych, ze względu na ich szarą powtarzalność niemal nie branych pod uwagę. W wierszach Szymborskiej świat ludzki oddzielony zostaje od światów poza-ludzkich. Tautologia – na przekór swojej istocie – w poezji Szymborskiej ustanawia różnice. [ Pobierz całość w formacie PDF ] |