Wódz, BIBLIOTEKA, RELIGIA
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
Wódz, mąż i ślepy żebrak Opowieść o Belizariuszu Belizariusz był wybitnym wodzem, który odniósł wiele wspaniałych sukcesów. Jednak paszkwil Prokopiusza z Cezarei, pełen przesady i złej woli, maluje zupełnie inny jego wizerunek. W życiu prywatnym wódz był człowiekiem chwiejnym, niezdecydowanym, który często ulegał wpływom żony i panicznie lękał się intryg cesarzowej Teodory. Cesarz rzymski był przede wszystkim naczelnym wodzem armii. Wzorem Juliusza Cezara powinien osobiście prowadzić niezwyciężone legiony. Zdarzali się wśród cesarzy wybitni dowódcy, jak chociażby Wespazjan, Trajan, Aurelian czy Probus. Większość jednak nie była biegła w wojennym rzemiośle, powierzała więc dowództwo utalentowanym wodzom. W III wieku okazało się, że ci chętnie sięgają po purpurę. Wybór był więc trudny. Z jednej strony, cesarz bez talentu wojskowego nie powinien kierować legionami, gdyż grozi to klęską, z drugiej zaś, przekazując je uzdolnionym żołnierzom, ryzykował, że zastąpią go na tronie. W IV wieku władcy usiłowali rozwiązać ten dylemat, mianując dowódcami zromanizowanych barbarzyńców, którzy nie mogli aspirować do purpury. Jednakże wodzowie ci powoływali i usuwali marionetkowych władców, w których imieniu rządzili. Błogosławieństwem cesarstwa byli więc dowódcy, którzy umieli powściągnąć swoje aspiracje. Do takich chlubnych wyjątków należał Belizariusz (ok. 500–563), wódz cesarza Justyniana (panował w latach 527–565). Do dziś pozostaje on jedną z bardziej znanych postaci późnego antyku. Ale wizerunek wodza i ocena jego działań nie są jednoznaczne. PODPORA CESARSTWA Belizariusz urodził się ok. 500 roku na pograniczu Tracji i Illyricum – w miejscowości Germania identyfikowanej z Saparevską Banją w Bułgarii. Najprawdopodobniej należał do zromanizowanych Traków i pochodził z zamożnej rodziny, ponieważ służbę wojskową rozpoczął jako oficer gwardii przybocznej Justyniana. Ten ostatni był w latach 520–527 wodzem swego wuja cesarza Justyna I (518–527). Belizariusz wyróżniał się w gronie oficerów i już w 527 roku, razem z innym dowódcą Sittasem, dowodził armią, która dwukrotnie splądrowała perską część Armenii. W tym czasie Justynian został współrządcą Justyna I, a po jego śmierci 1 sierpnia 527 roku władcą imperium. 1 Na przełomie lata i jesieni 527 roku Belizariusza mianowano wodzem armii persko- rzymskiego pogranicza ( dux Mesopotamiae ). Doradcą w jego sztabie został historyk Prokopiusz. Dzięki jego „Księgom o wojnach” znamy wspaniałą karierę wodza. Belizariusz budował twierdze i urządzał rajdy na terytorium wroga. Cesarz docenił te sukcesy i w 529 roku mianował go głównodowodzącym wojsk całego Wschodu ( magister militum per Orientem ). Gdy w tym samym roku król perski Kawad I (488–531) ruszył na rzymską twierdzę Dara, Belizariusz odparł wroga, odnosząc spektakularne zwycięstwo. Niestety, w 531 roku poniósł porażkę w bitwie pod Kallinikum. Prokopiusz pisze jednak, że wykazał się wielką odwagą, gdyż wraz z całym sztabem zsiadł z konia i walczył pieszo, zagrzewając wojska do bitwy. Na przełomie 531/532 roku Belizariusz został odwołany do Konstantynopola. Nie była to jednak kara za klęskę. Prokopiusz uważa, że Justynian zamierzał postawić go na czele wyprawy do Afryki. Pobyt wodza w stolicy niespodziewanie uratował życie cesarza. Belizariusz stanął bowiem u jego boku w czasie powstania Nika. Rebelia, która zagroziła cesarzowi i uczyniła z Belizariusza podporę władzy, zaczęła się od walk między stronnictwami cyrkowymi Zielonych i Niebieskich. Prefekt miasta polecił aresztować i stracić prowodyrów. 13 stycznia 532 roku w hipodromie oba stronnictwa zjednoczyły się i z okrzykiem Nika! (Zwyciężaj) opanowały pałac prefekta. Uwolniono jeńców, a w mieście zaczęły się grabieże. 18 stycznia tłum pochwycił starego wodza Hypatiosa, siostrzeńca jednego z poprzednich władców, i proklamował go cesarzem. Nieszczęśnik został osadzony w cesarskiej loży w hipodromie. Belizariusz na czele swoich najemników z plemienia Herulów bezskutecznie usiłował zdobyć lożę i pojmać Hypatiosa. Szturm nie powiódł się, a część gwardii odmówiła posłuszeństwa. Upadek Justyniana wydawał się przesądzony. Cesarz chciał uciekać z miasta. Uratowała go zdecydowana postawa żony Teodory, która oświadczyła, że purpura cesarska jest najwspanialszym całunem. Zawstydzeni zwolennicy Justyniana podjęli jeszcze jedną próbę. Belizariusz na czele najemników przedarł się do hipodromu. Wojsko urządziło wielką rzęź – zginęło ok. 30 tys. ludzi. Inni wodzowie pojmali Hypatiosa, który został stracony dzień później. Justynian pozostał na tronie, a Belizariusz wszedł do kręgu najbliższych współpracowników cesarza. JUSTYNIAŃSKA REKONKWISTA W 533 roku Justynian powierzył Belizariuszowi dowództwo wielkiej wyprawy przeciw państwu Wandalów w Afryce. Wódz na czele 500 okrętów wyruszył z Konstantynopola w czerwcu. Król wandalski Gelimer (530–534) został kompletnie zaskoczony. Pospiesznie zebrane wojska Wandalów uległy Rzymianom 13 września w pobliżu 10. kamienia milowego od Kartaginy (dlatego bitwa jest zwana Ad Decimum ). Zwycięski Belizariusz wkroczył do miasta. Gelimer jeszcze raz zdołał zebrać armię, lecz w grudniu został ponownie rozbity pod Tricamarum. Ostatecznie skapitulował pod koniec marca 534 roku. Wojska rzymskie zajęły Afrykę, Sardynię, Korsykę i Baleary. Imperium na zachodzie 2 zaczęło się odradzać. Latem zwycięski Belizariusz wrócił nad Bosfor. Spadł na niego deszcz zaszczytów. Justynian zezwolił mu nawet na triumfalny wjazd do Konstantynopola. Był to pierwszy od 500 lat triumf człowieka nienależącego do rodziny cesarskiej. 1 stycznia 535 roku Belizariusz objął konsulat i przyjął tytuł patrycjusza. Justynian rzucił wodzowi nowe wyzwanie – odzyskanie utraconej na rzecz Ostrogotów Italii. W 535 roku nasz bohater ruszył zatem na nową wojnę. Wylądował na Sycylii, którą opanował bez większych problemów. W następnym roku dokonał desantu w Regium w południowej Italii. Zdobył Neapol i dla postrachu dokonał rzezi jego mieszkańców. Ostrogoci zdetronizowali wtedy nieudolnego Teodahada (535–536), a nowym władcą proklamowali Witigisa (536–540). Roszada na tronie nie na wiele się zdała. 9 grudnia Belizariusz wkroczył do Rzymu. Miasto poddał papież Syrycjusz, który dotychczas sprzyjał Gotom. Witigis podjął próbę odzyskania Wiecznego Miasta i przez rok oblegał Belizariusza. Bohaterska obrona miasta była wielkim sukcesem wodza, który następnie przeszedł do kontrataku. Wiosną 538 roku wojska bizantyńskie zdobyły Mediolan. Niestety, w tym czasie Belizariusz popadł w ostry konflikt z innym wodzem, eunuchem Narsesem. Ponadto do Italii wkroczyły wojska Franków, które w marcu 539 roku odbiły Mediolan. Złe wieści napłynęły też ze Wschodu. Jesienią 539 roku Witigis wysłał potajemnie dwóch duchownych do Persji, aby nakłonić króla Chosroesa I (531–579) do najazdu na cesarstwo. Nad imperium zawisło widmo walki na dwa fronty. Cesarz ponaglał, aby kończyć podbój Italii. Jesienią 539 roku Belizariusz obległ Rawennę, którą zdobył fortelem. Otóż Goci niespodziewanie zaproponowali mu koronę cesarstwa zachodniorzymskiego i sojusz przeciw Justynianowi. Wódz udał, że się zgadza, i w maju 540 roku Rawenna otworzyła przed nim swe bramy. Jakież było zdziwienie Gotów, gdy usłyszeli, że Belizariusz zajmuje ich stolicę w imieniu... Justyniana! WOJNY, SPISKI, UPOKORZENIA W marcu 540 roku Chosroes uderzył na rzymską prowincję Mezopotamię. Justynian natychmiast wezwał Belizariusza na ratunek. Zanim jednak wódz dotarł na front, król perski zdobył i złupił Antiochię, a ludność miasta wyciął w pień. Był to straszny cios dla prestiżu imperium. Belizariusz miał go odbudować. Wiosną 541 roku wódz przekroczył perską granicę, podszedł pod Nisibis... i nagle wycofał się. Powodem była wielka zaraza, która wybuchła na wschodzie. Jednak w „Historii sekretnej”, paszkwilu pisanym równolegle z „Księgami o wojnach”, Prokopiusz twierdzi co innego. Prawdziwą przyczyną rejterady był konflikt Belizariusza z żoną Antoniną. Wódz został odwołany do Konstantynopola i na wschód wrócił dopiero latem 542 roku, gdy cesarzowa Teodora pogodziła go z żoną. Było już jednak za późno. Jeszcze wiosną tego roku Chosroes dokonał drugiego najazdu na Syrię. Następnie wielka fala zarazy zalała całe państwo, uniemożliwiając jakiekolwiek działania. W Konstantynopolu zmarło ponoć 300 tys. ludzi. Sam cesarz przez wiele miesięcy chorował, państwem rządziła zaś Teodora. 3 Jedynym plusem zarazy było to, że również Chosroes nie mógł kontynuować walki i wojna na wschodzie wygasła. W tym czasie Belizariusz został odwołany do Konstantynopola i oskarżony przez cesarzową o udział w spisku. Skonfiskowano część jego majątku i rozwiązano gwardię przyboczną. Wodza uratował cesarz, który przezwyciężył chorobę, oraz – paradoksalnie – złe wieści z Italii, gdzie nowy król Gotów Totila (541–552) kroczył od sukcesu do sukcesu. Aby ratować sytuację, w 544 roku Justynian wysłał Belizariusza do Italii. Tym razem jednak nie poszło tak gładko jak poprzednio. Goci walczyli zawzięcie, brakowało wojska i pieniędzy, a ludność cywilna miała dość bizantyńskiej armii. 17 grudnia 546 roku Totila zdobył Rzym. Co prawda, już w kwietniu Belizariusz odbił miasto, ale do pokonania Gotów było bardzo daleko. Do tego w czerwcu 548 roku zmarła Teodora i cesarz przeżył załamanie. Wkrótce Belizariusz został odwołany, a Italię spacyfikował dopiero kilka lat później jego rywal eunuch Narses. Od tego czasu Belizariusz był już tylko cieniem dawnego herosa. Mieszkał w Konstantynopolu i nie odgrywał znaczącej roli. Justynian widział w nim jednak człowieka do zadań specjalnych. Podczas konfliktu z przebywającym w stolicy papieżem Wigiliuszem (537–555) Belizariusz dwukrotnie pośredniczył między nim a cesarzem. Gdy zaś w 559 roku hordy bułgarskich Hunów podeszły 50 km od miasta, Justynian wysłał przeciw nim Belizariusza. Wódz był już wtedy stary, schorowany i otyły. Mimo to z garstką żołnierzy pozorował ruchy wielkich sił i stopniowo rozbijał wroga. Tuż przed ostatecznym zwycięstwem Justynian wykazał się małostkową zawiścią wobec wiernego dowódcy. Odwołał go i w wieku prawie 80 lat sam wyruszył w pole, aby korzystając z sukcesu Bezliariusza, narzucić najeźdźcom układ, a potem odbyć triumf. U schyłku życia czekała Belizariusza jeszcze jedna przykrość. W 562 roku został wplątany w spisek na życie Justyniana. Zdemaskowani konspiratorzy twierdzili, że o wszystkim wiedzieli ludzie ze sztabu Belizariusza i rzekomo także on. Justynian chyba im nie uwierzył, ale podczas obrad rady cesarskiej pozwolił publicznie odczytać zeznania obciążające Belizariusza, czym naraził go na liczne przykrości. Jednak już w 563 roku wódz wrócił do łask. Zmarł w tym samym roku w marcu. Justynian przeżył go o ponad dwa lata. W KRĘGU INTRYG I ZDRADY Historyk Prokopiusz z Cezarei przebywał w sztabie Belizariusza od 527 do 542 roku. Towarzyszył wodzowi na wschodzie, w Afryce i w Italii. W latach 542–553 wydał „Księgi o wojnach”, bezcenne źródło wiedzy o czasach Justyniana i kampaniach Belizariusza. W 550 roku napisał też potajemnie paszkwil znany jako „Historia sekretna”. W książeczce kreśli czarny obraz Justyniana i Teodory. Wizerunek Belizariusza także bardzo różni się od tego z Ksiąg. Z relacji Prokopiusza można wywnioskować, dlaczego autor znienawidził wodza. 4 W pierwszych rozdziałach swego paszkwilu historyk opisuje żonę Belizariusza Antoninę. Czytamy zatem, że jej ojciec i dziadek byli woźnicami rydwanów, matka zaś trudniła się prostytucją. Sama Antonina również zajmowała się tą profesją. Miała kilkoro nieślubnych dzieci, spośród których ważną rolę w późniejszych wypadkach odegrał Focjusz. W 532 roku Antonina poślubiła Belizariusza. Według Prokopiusza sprytna kobieta omotała wodza różnymi czarnoksięskimi sztuczkami. Początkowo cesarzowa Teodora na jej widok wprost zgrzytała zębami ze złości. Antonina jednak szybko wkradła się w jej łaski, pomagając usunąć papieża Sylweriusza (536–537) i prefekta Jana z Kapadocji. Po ślubie z Belizariuszem Antonina zapałała namiętnością do jego adoptowanego syna Teodozjusza. Uczestnicząc w wyprawie do Afryki, niemal jawnie zdradzała męża. W Kartaginie Belizariusz przyłapał nawet kochanków in flagranti w piwnicy, ale uwierzył w pokrętne tłumaczenia żony. Gdy w 535 roku Belizariusz zdobywał Sycylię, niewolnica Macedonia opowiedziała mu o wyczynach żony i przedstawiła świadków, dwóch chłopców usługujących w sypialni. Wódz polecił stracić Teodozjusza, który jednak zbiegł do Efezu. Po jakimś czasie, czy to czarami, czy pochlebstwem, Antonina przekonała męża, że zarzuty pod jej adresem to oszczerstwa. Belizariusz odwołał zatem Teodozjusza z wygnania, a Antonina okrutnie zemściła się na Macedonii i obu chłopcach. Ze słów Prokopiusza wynika, że wtedy ostatecznie utracił szacunek do pracodawcy. Pozamałżeński romans kwitł nadal podczas pierwszej wojny w Italii. Antonina sprowadziła Teodozjusza, wygnała zaś do Konstantynopola syna Focjusza, który przeszkadzał jej w amorach. Gdy w 540 roku wódz z całą rodziną wrócił do stolicy, Teodozjusza ruszyło sumienie. Zbiegł do Efezu i został mnichem. Oszalała z namiętności Antonina błagała cesarzową, aby sprowadziła go do stolicy. Początkowo młodzieniec nie chciał opuścić Efezu, jednak wiosną 541 roku, gdy Belizariusz udał się na wschód, Teodozjusz powrócił do Konstantynopola. Antonina wiedziała, że Focjusz nienawidzi jej kochanka i może oboje skompromitować. Szkalowała go zatem w listach do męża. Wystraszony Focjusz zdradził ojczymowi szczegóły romansu. Wódz był wstrząśnięty i postanowił się zemścić. Tyle że właśnie prowadził wyprawę na Persję. Gdy jednak dowiedział się, że żona jedzie do niego, a Teodozjusz ponownie jest w Efezie, zatrzymał pochód armii i wrócił na rzymskie terytorium. Prokopiusz nie ukrywa oburzenia, że wódz przedłożył rodzinne porachunki nad sprawy państwa. Belizariusz działał szybko. Wysłał Focjusza do Efezu, aby pojmał Teodozjusza, sam zaś uwięził Antoninę. Kilka razy usiłował zabić żonę, ale w końcu uległ jej czarnoksięskiej mocy i stracił wszelką władzę nad sobą. Tymczasem Focjusz dotarł do Efezu. Przerażony Teodozjusz schronił się w kościele Jana Apostoła, jednakże biskup Andrzej z Efezu dał się przekupić i wydał go Focjuszowi. Wtedy na ratunek Antoninie pośpieszyła cesarzowa, która w czasie choroby Justyniana kierowała państwem. Wezwała Belizariusza do Konstantynopola i zmusiła, by pogodził się z żoną. Focjusz ukrył Teodozjusza w Cylicji i również udał się do stolicy. Drogo za to zapłacił, gdyż z rozkazu cesarzowej został uwięziony (podobnie jak inni ludzie z otoczenia Belizariusza) i 5 [ Pobierz całość w formacie PDF ] |